Η εξέγερση της πάρκου Γκεζί στο Ταξίμ, που εγγράφεται στην ακολουθία γεγονότων της Αραβικής Άνοιξης (2011) που επηρέασαν την ευρύτερη περιοχή, μπορεί να καταπνίγηκε την 1η Μαΐου 2013 (όργιο ωμής αστυνομικής βίας, που κατέληξε σε 8 θανάτους, τουλάχιστον 8.000 τραυματισμούς και αμέτρητες συλλήψεις πολιτών), όμως συντάραξε την Τουρκία και όχι μόνο. Εκεί γεννήθηκε ένα πρωτόγνωρο λαϊκό κύμα αγανάκτησης και αμφισβήτησης απέναντι στον αυταρχισμό και τη διαφθορά της ισλαμoσυντηρητικής κυβέρνησης του AKP, που αξίωσε αιτήματα για τη φιλευθεροποίηση (πολιτική, όχι νεοφιλελεύθερη οικονομική) και τον εκσυγχρονισμό της τουρκικής κοινωνίας, τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των μειονοτήτων και της σεξουαλικής ελευθερίας. Ήταν ένα αυθόρμητο λαϊκό ξέσπσμα, που δεν καθοδηγήθηκε∙ τον ρόλο αυτό δεν θα μπορούσαν επωμιστούν ούτε οι κοσμικοί, άλλοτε εκσυγχρονιστές, πλην όμως εξίσου συντηρητικοί με τους ισλαμιστές, κεμαλικοί, ούτε η τουρκική αριστερά που έχει αποδυναμωθεί ύστερα από δεκαετίες διώξεων (άλλοτε από τους πραξικοπιματίες του Ετζεβίτ και του Εβρέν, άλλοτε από τους κεμαλικούς, εν τέλει από τους ισλαμιστές του Ερντογάν). Ενδεχομένως, η μόνη πραγματικά προοδευτική πολιτική δύναμη στην Τουρκία είναι το κουρδικό κόμμα HDP, που όμως κι αυτό έχει υποστεί ασφυκτικές διώξεις από το λεγόμενο «βαθύ κράτος», απότοκο της μακρόχρονης κυριαρχίας και επιρροής των στρατιωτικών στην πολιτική ζωή της χώρας, με όλες τις παραφυάδες τους (Γκρίζοι Λύκοι κλπ.).
Αυτό είναι εν συντομία το συγκείμενο, το ιστορικό-πολιτικό πλαίσιο στο μυθιστόρημα του Ευάγγελου Αρεταίου. Λίγα λόγια όμως πρώτα για τον συγγραφέα: Ο Ευάγγελος Αρεταίος είναι ειδικευμένος σε θέματα που αφορούν την Τουρκία, επιστημονικός συνεργάτης του ΕΛΙΑΜΕΠ και ερευνητής στην Διπλωματική Ακαδημία του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, δημοσιογράφος στο συγκρότημα REAL στην Ελλάδα και ΑΣΤΡΑ στην Κύπρο. Έχει κάνει νομικές σπουδές στην Γαλλία και ισλαμικές σπουδές στο Βέλγιο. Είναι συγγραφέας δύο βιβλίων για τις κοινωνιολογικές μεταλλάξεις στην Τουρκία, δύο μυθιστορημάτων και δύο συλλογών διηγημάτων. Έζησε στην Τουρκία ανάμεσα στο 1999 και το 2007 και στη συνέχεια ταξίδευε συστηματικά στην χώρα ως ανταποκριτής, μέχρι τις 25 Αυγούστου 2022 οπότε απελάθηκε από τις τουρκικές αρχές για λόγους «δημόσιας τάξης». Ανάμεσά στα έργα του περιλαμβάνεται και η –σε συνεργασία με τον Γιώργο Αγγελετόπουλο- μελέτη Τουρκία: Το τρένο του μεγάλου εκσυγχρονισμού (Παπαδόπουλος, 2019), μια οξεδερκής ματιά στην ιστορία και την κοινωνιολογία της Τουρκίας αλλά και των μουσουλμανικών κοινωνιών, όπου ο αυταρχισμός, ο εθνικισμός και ο θρησκευτικός αυταρχισμός συνυπάρχουν και αντιπαραβάλλονται με μια ατομικότητα που αμφισβητεί το παραδοσιακό, κυρίαρχο μοντέλο συμπεριφορών, συνηθειών και κοινωνικής διαστρωμάτωσης.
Με τη συλλογή διηγημάτων Ο Δρόμος για τη Δαμασκό (Οξύ, 2021), τίτλο εμπνευσμένο ενδεχομένως από το συμβάν της «φώτισης» του Σαούλ/Παύλου στην πορεία του προς τη συριακή πρωτεύουσα, ο Αρεταίος φανέρωσε τις ευρείες γνώσεις και εμπειρίες του αναφορικά με τις κοινωνίες της Εγγύς Ανατολής. Αποφεύγοντας τις αστοχίες που ελλοχεύουν στον «οριενταλισμό» (Έντουαρντ Σαΐντ), προσεγγίζοντας τα υποκείμενά του ανοιχτόμυαλα, αναζητώντας «τις αλήθειες των άλλων», ο συγγραφέας πραγματεύεται τη ζωή επτά ετερόκλητων χαρακτήρων, οι οποίοι είτε έχουν παρανομήσει είτε έχουν εγκληματίσει είτε έχουν υποπέσει σε τραγικά λάθη, ανθρώπων, όμως που παρόλα αυτά, επιζητούν την εξιλέωση, τη συναδελφικότητα και την αγάπη.
Με τις Κλωστές στην ημισέληνο ο Ευάγγελος Αρεταίος επιχειρεί να συνθέσει μια τοιχογραφία της τουρκικής κοινωνίας στην εποχή μετά την εξέγερση του Γκεζί. Η κεντρική ηρωίδα του, μια μεγαλοαστή καθηγήτρια κοινωνιολογίας, αφυπνίζεται μετά τα γεγονότα και διεκδικεί το δικό της μερίδιο στην πολιτική και σεξουαλική επανάσταση. Προφανώς έρχεται αντιμέτωπη με έναν βαθιά ριζωμένο συντηρητισμό και αναγκάζεται να διαβεί συμπληγάδες. Είναι γυναίκα και μάλιστα ομοφυλόφιλη σε μια ανδροκρατούμενη, σοβινιστική κοινωνία (αν και στην Τουρκία ο ισλαμικός νόμος δεν εφαρμόζεται με ακρότητες τύπου Σαουδικής Αραβίας), είναι προοδευτική και πολιτικά φιλελεύθερη σε ένα αυστηρό πολιτικό πλαίσιο που έχουν οριοθετήσει, από διαφορετικές αφετηρίες αλλά εξίσου αυταρχικά, από τη μια οι κεμαλικοί και από την άλλη οι ισλαμιστές. Αφηγείται η ίδια:
«Από το 2015 είχα αρχίσει να διδάσκω ως επισκέπτρια στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου, κοινωνιολογία. Και δίδασκα κανονικά στο Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου από το 2010. Το διδακτορικό μου και τα βιβλία μου τα πρώτα, πάνω στα οποία έφτιαξα την καριέρα μου στην αρχή, ήταν για την κοινωνιολογία του Ισλάμ και συγκεκριμένα για την ισλαμική μόδα στην Τουρκία και το πώς από την εξέλιξή της καταγράφονται οι μεγάλες δυναμικές αλλαγών και μεταλλάξεων στην κοινωνία, κυρίως στις ισλαμίστριες και στον τρόπο που ζουν και διαχειρίζονται την ατομικότητα και την ταυτότητά τους ως γυναίκες. Μετά το 2013 όμως και τις διαδηλώσεις του Γκεζί, άρχισα να ασχολούμαι και να γράφω για την κοινωνιολογία των αυταρχικών καθεστώτων».
Στα τελευταία δεν συμπεριλαμβάνεται μόνο η Τουρκία. Το πεδίο ενασχόλησης είναι ευρύ και ανατρέχει από το Πανοπτικόν (τύπος πολιτείας-φυλακής) και την κοινωνική μηχανική του Τζέρεμι Μπένθαμ (1785), που τόσο απασχόλησε και τον Μισέλ Φουκώ, έως το σύγχρονο, ακροδεξιό (η, πιο σωστά, φιλοναζιστικό;) καθεστώς του Όρμπαν στην Ουγγαρία. Αυτή η τελευταία ενασχόληση τελικά θα κάνει τους ιθύνοντες να στραφούν εναντίον της και θα την αναγκάσει να αυτοεξοριστεί στα πέριξ της λίμνης Κόμο της Ιταλίας. Όπως όμως σημειώνει ο περίφημος Ιταλός ιστορικός Έντσο Τραβέρσο, «η εξορία (ή η αυτοεξορία) ενίοτε χαρίζουν την απαραίτητη αποστασιοποίηση και διαύγεια σ’ αυτόν που παρατηρεί». Υπό αυτό το πρίσμα παρακολουθούμε στις σελίδες του βιβλίου τα γεγονότα που σημάδεψαν την Τουρκία των δέκα τελευταίων χρόνων, από το Γκεζί έως τους πρόσφατους φονικούς σεισμούς, καθώς αναδύονται οι πολιτικές και κοινωνικές δυναμικές ενόψει των επικείμενων εκλογών.
Η αφήγηση είναι πρωτοπρόσωπη. Ο εσωτερικός μονόλογος εναλάσσεται με την επιστολογραφία – τα γράμματα που ανταλάσσει η ηρωίδα με την ερωμένη της. Το πολιτικό συμπνέει με το ανθρώπινο, το ορθολογικό με το συναισθηματικό και τα γεγονότα δεν εξιστορούνται ή αξιολογούνται, αλλά βιώνονται από τους χαρακτηρες –πρόκειται εξάλλου για μυθιστόρημα, όχι για δοκίμιο ή πραγματεία.
«Το άρωμα της Γκιουλιστάν έρχεται άξαφνα στη μνήμη μου, σαν να το οσφραίνομαι στ’ αλήθεια. Έχω να τη δω από τον Δεκέμβριο και είναι αρχές Φεβρουαρίου. Πάνω από ένας μήνας. Και τώρα πια δεν ξέρω αν θα την ξαναδώ. Εγώ δεν μπορώ να ξαναπάω στην Τουρκία, σίγουρα όχι μέχρι τις εκλογές, κι ύστερα όλα θα εξαρτηθούν από το ποιος θα τις κερδίσει. Ίσως να μην μπορέσω να ξαναπάω ποτέ».
Μυθιστόρημα όμως πολιτικό. Ο κορυφαίος κριτικός του μοντερνισμού Μιχαήλ Μπαχτίν σημειώνει ότι «ένα λογοτεχνικό έργο είναι εξορισμού πολιτικό όταν είναι πολυφωνικό και αναδεικνύει την ετερότητα». Στο μυθιστόρημα του Ευάγγελου Αρεταίου, οι διαφορετικές φωνές της σημερινής Τουρκίας ακούγονται δυνατά.
Σημ: Προς αποφυγή παρεξηγήσεων, ο υπογράφων, παρόλες τις επιφυλάξεις του για τους κεμαλικούς, συντάσσεται με τις δυνάμεις που αντιμάχονται τους ισλαμιστές. Προφανώς όχι για θρησκευτικούς λόγους (το αν/πού πιστεύει ο καθένας είναι προσωπικό θέμα, όλες οι θρησκείες και κουλτούρες είναι σεβαστές) ούτε επειδή «αυτό συμφέρει την Ελλάδα». Όπως γράφει, όμως, και ο Μαρξ, όταν τίθεται το αστικοδημοκρατικό διακύβευμα σε μια αυταρχική κοινωνία, η εργατική τάξη θα πρέπει να συνταχθεί, με τις δυνάμεις της διακριτές, με το αστικό μπλοκ. Μέχρι την επόμενη φάση...
Ευάγγελος Αρεταίος, Κλωστές στην ημισέληνο
Εκδ. Οξύ, 2023
σελ. 160
[Αγορά]
