Κάποιοι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν τη φωνή ως εργαλείο έκφρασης. Κάποιοι άλλοι (σπανιότεροι) τη μετατρέπουν σε χώρο συνάντησης. Η Αγγελική Τουμπανάκη ανήκει ξεκάθαρα στη δεύτερη κατηγορία. Παρατηρώντας τη διαδρομή της, από τις σπουδές και τις εμπειρίες της στη Νέα Υόρκη μέχρι τους Φωνητικούς Κύκλους, τα συλλογικά εργαστήρια, το FOR WOMEN | Artivism και τη νέα σειρά συναυλιών στον Σταυρό του Νότου, καταλαβαίνεις ότι εδώ η μουσική δεν λειτουργεί ως σκηνικό επίτευγμα, αλλά ως μια πράξη σχέσης. Ως διαδικασία αποδόμησης του «εγώ» και ταυτόχρονης οικοδόμησης ενός κοινοτικού «εμείς» που δεν είναι κάποιο σύνθημα, αλλά ένα έντονο βίωμα.
Στη συζήτηση που ακολουθεί, η Αγγελική μιλά με καθαρότητα και βάθος για τη φωνή ως θεραπευτικό πεδίο, για τον αυτοσχεδιασμό ως άσκηση εμπιστοσύνης, για την επιστήμη και την τέχνη ως συγκοινωνούντα δοχεία, αλλά και για την ανάγκη της συλλογικότητας σε έναν κόσμο που μοιάζει να ξεχνά πώς να ακούει. Από τον «ήχο της κοινότητας» μέχρι το πολιτικό αποτύπωμα της καλλιτεχνικής πράξης, η συνέντευξη αυτή δεν καταγράφει απλώς μια πορεία· χαρτογραφεί μια στάση ζωής, όπου η φωνή παύει να είναι ατομικό ίχνος και γίνεται κοινός παλμός.
Η Αγγελική Τουμπανάκη ξέρει ότι υπάρχουν στιγμές που η μουσική παύει να είναι ρεπερτόριο και γίνεται απολογισμός. Όχι με τη βαριά έννοια της νοσταλγίας, αλλά σαν εκείνη τη ματιά προς τα πίσω που χρειάζεται για να καταλάβεις πού στέκεσαι τώρα. Με αφορμή τις επερχόμενες συναυλίες της, η Αγγελική μιλά στο Avopolis για αυτόν τον νέο κύκλο που δεν λειτουργεί ως «best of», αλλά ως ζωντανή σύνδεση είκοσι χρόνων εμπειρίας με το παρόν της ανάγκης: τη φωνή ως σώμα, τη μουσική ως συλλογική πράξη, τη σκηνή ως χώρο συνάντησης.
- Τι ήταν αυτό που σε οδήγησε να δημιουργήσεις μια ετήσια σειρά Φωνητικών Κύκλων με τίτλο "Από το εγώ στο εμείς"; Τι προσωπικό στοίχημα κρύβεται πίσω από τον τίτλο;
Ο Φωνητικός Κύκλος είναι μια συλλογική βιωματική μουσική εμπειρία. Δημιουργούμε μουσική με μοναδικά όργανα το σώμα και τη φωνή. Είναι τόποι συνάντησης όπου τα μέλη εκφράζονται ελεύθερα, δημιουργούν συλλογικά μέσω της μουσικής διάδρασης, και συντονίζονται μέσω της δύναμης της πολυφωνίας. Μετά από τόσα χρόνια δουλειάς με τη φωνή, την αυτοσχεδιαστική μουσική και τις κοινότητες, βλέπω πως όταν στεκόμαστε σε έναν κύκλο, εμφανίζονται βαθύτερα συναισθήματα και ανάγκες και αποδομούνται οι γνώριμοι τρόποι επικοινωνίας. Το “εγώ” μαλακώνει μέσα στο ομαδικό παιχνίδι, οι αμηχανίες, οι ντροπές συρρικνώνονται . Το μόνο που σε ενδιαφέρει να είσαι παρόν, παρούσα στη στιγμή, στη μουσική. Ο τίτλος «από το εγώ στο εμείς» είναι μια προσωπική υπόσχεση. Θυμάμαι τον εαυτό μου στη Νέα Υόρκη, δίπλα στους Bobby McFerrin, Rhiannon, Bob Stollof, να καταλαβαίνω για πρώτη φορά πόσο θεραπευτικό είναι να γίνεσαι μέρος ενός συνόλου, να είσαι ο εαυτός σου, να συνδημιουργείς ακόμα και εάν δεν μιλάς την ίδια γλώσσα, να συνυπάρχεις αρμονικά, δίκαια, με ευγένεια και σεβασμό. Το προσωπικό μου στοίχημα ήταν –και είναι– να μοιραστώ με όσον το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους όλο αυτό που έζησα, και ζω κάθε φορά στους κύκλους. Στο «εγώ», να αποδομώ τα μοτίβα μου, να ανιχνεύω, να εξελίσσομαι, να ημερεύω την ψυχή μου, να ακούω και στο «μαζί» να δημιουργούμε μαζί με την ομάδα ένα σταθερό σημείο συνάντησης, προσφοράς, μοιράσματος, όπου όλοι, όλες χωράνε.
- Οι Φωνητικοί Κύκλοι βασίζονται στη συλλογική έκφραση χωρίς να απαιτούν μουσική εμπειρία. Τι είναι αυτό που πιστεύεις πως συμβαίνει όταν άνθρωποι διαφορετικών ηλικιών, καταβολών και γλωσσών τραγουδούν μαζί;
Στον Κύκλο το κώδικα επικοινωνίας το δημιουργούμε εμείς, βιωματικά, αυθόρμητα, επί τόπου. Όλοι έχουμε αντίληψη του ρυθμού, της μελωδίας, της συνήχησης και όλοι μπορούμε να εξελίξουμε την μουσικότητα μας. Και η μουσική υπάρχει συνεχώς στη ζωή μας. Την γνωρίζουμε, τη βιώνουμε, την τραγουδάμε. Όταν άνθρωποι διαφορετικοί συντονίζονται και τραγουδούν μαζί, με ένα φυσικό τρόπο εξαφανίζονται όλες οι διαχωριστικές γραμμές, ηλικιακές, φυλετικές, γλωσσικές. Στον κύκλο βλέπω συχνά να συμβαίνει κάτι μαγικό: η φωνή του ενός γίνεται στήριγμα της φωνής του άλλου, οι αναπνοές συγχρονίζονται, και οι ρυθμοί αλληλοσυμπληρώνονται. Είναι σαν να εμφανίζεται μια “τρίτη φωνή”: ο ήχος της κοινότητας, που δεν ανήκει σε κανέναν και ανήκει και σε όλους ταυτόχρονα. Αυτό το κοινό πεδίο είναι που θεραπεύει, γιατί νιώθεις ότι ανήκεις — όχι επειδή πρέπει να ταιριάξεις, αλλά επειδή είσαι ο εαυτός σου.
- Πώς ορίζεις τον «ήχο της κοινότητας»; Και πώς μεταμορφώνεται η φωνή όταν παύει να είναι ατομικό όργανο και γίνεται μέρος ενός ζωντανού συνόλου;
Ο ήχος της κοινότητας είναι ο ήχος γεννιέται μόνο όταν είμαστε μαζί. Δεν είναι “καθαρός”, δεν είναι “τέλειος”. Είναι ζωντανός, απρόβλεπτος, οργανικός. Η φωνή είναι το αποτύπωμά μας, είναι το μονοπάτι μας στον χρόνο, είναι οι μνήμες μας, τα βιώματά μας. Είναι το κούρδισμα της ολότητας μας. Στο κύκλο δεν εξαφανίζεται η φωνή σου αλλά πολλαπλασιάζεται μέσα από το σύνολο. Άλλοτε είσαι κρουστό, άλλοτε πνευστό όργανο, και πάντα πολύτιμο μέλος του συνόλου. Παίζεις με την ένταση, την προσωδία, τους ρυθμούς, τις κλίμακες … και στηρίζεις τη σύνθεση. Στο κύκλο βρίσκεις χώρο και δίνεις χώρο. Ακούς τη λεπτομέρεια, ακόμα και τις ανάσες, τις κινήσεις. Όλα είναι μέρος την παρτιτούρας και μαθαίνεις να τα εντάσεις και να τα αγκαλιάζεις. Μαθαίνεις να ακούς τη φωνή σου και την ίδια στιγμή να ακούς και τη φωνή των άλλων, και βρίσκεις ισορροπίες. Και τότε, η φωνή σου αποκτά άλλο βάθος. Γίνεται εργαλείο σχέσης.
- Μιλάς συχνά για τη φωνή ως εργαλείο θεραπείας και ενδυνάμωσης. Τι έχεις δει να αλλάζει στους συμμετέχοντες μετά από έναν Κύκλο;
Έχω δει ανθρώπους όταν τελειώνει το εργαστήριο να φεύγουν ευτυχισμένοι, πιο ανάλαφροι, πιο γειωμένοι. Έχω δει ανθρώπους που στην αρχή δεν τολμούν ούτε να πάρουν βαθιά ανάσα, να αφήνονται σε ήχους που δεν ήξεραν καν ότι μπορούν να παράγουν. Και να ανυπομονούν τη στιγμή που θα ξαναβρεθούμε. Το πιο συγκινητικό είναι το βλέμμα: εκείνη η αλλαγή στη στάση του σώματος, στην παρουσία. Σαν να έχουν υπενθυμίσει στον εαυτό τους ότι επιτρέπεται να ακουστούν, ότι μπορούν. Ευθυγραμμίζονται με την διαδικασία. Δεν θεραπεύει μόνο η μουσική. Θεραπεύει η κοινότητα.
- Ο αυτοσχεδιασμός απαιτεί εμπιστοσύνη. Πώς βοηθάς κάποιον να αφεθεί, ειδικά όταν φοβάται «να ακουστεί»;
Όλοι αυτοσχεδιάζουμε… κάθε ημέρα στη ζωή μας. Αυτό τονίζω και χρησιμοποιώ οικείες εικόνες και συνθήκες. Ξεκινάμε, από το σώμα, την αναπνοή, το παιχνίδι.
Ο αυτοσχεδιασμός δεν μπορεί να ανθίσει μέσα στο άγχος της “σωστής” εκτέλεσης. Δημιουργείται ένα περιβάλλον mistake-free zone. Δεν υπάρχουν λάθη. Όλα είναι μέρος της παρτιτούρας μας, της παρτιτούρας της ζωής μας. Με τις παύσεις, τα segnio, τα σολιστικά μέρη, την συνήχηση των πολλών. Και όλα ανατρέπονται. Και τι έγινε? Είναι μέρος του παιχνιδιού, και σιγά σιγά φτιάχνεται και ο κώδικας. Χρειάζεται χρόνος, τρυφερότητα και χιούμορ. Δεν χρειάζεται να αποδείξει τίποτα. Και πίστεψε με η ομάδα στο τέλος δεν χρειάζεται κανένα συντονιστή, δημιουργεί αυτόματα, αβίαστα. Όταν κάποιος νιώσει ασφαλής, η φωνή του «ανοίγει» από μόνη της. Και η εμπιστοσύνη γεννιέται.
- Ως επιστήμονας της Μοριακής Ογκολογίας και ταυτόχρονα ως vocal artist, πώς συνομιλούν αυτά τα δύο πεδία μέσα σου;
Η επιστήμη μου έδωσε τη δομή και την ακρίβεια. Η τέχνη μου έδωσε την ελευθερία και τη σύνδεση. Και οι δύο μαζί μου δίνουν έναν δρόμο που είναι ταυτόχρονα ερευνητικός και βαθιά ανθρώπινος. Αρκετά χρόνια η βαθύτερη σχέση επιστήμης και τέχνης αποτέλεσε και το βασικό άξονα έμπνευσης και έκφρασης μου, εννοιολογικά και βιωματικά. Μέσα από την διαδικασία ολοκλήρωσης του διδακτορικού μου στη Μοριακή Ογκολογία, έμαθα να οργανώνω τη σκέψη μου, να δημιουργώ μεθοδολογία, να εξερευνώ. Αυτά έγιναν στοιχεία αναπόσπαστα και στην σχέση μου με τη Τέχνη. Η τέχνη εμπεριέχει μέσα της επιστημοσύνη. Πίσω από κάθε μορφή της θεωρώ ότι υπάρχει έρευνα και μελέτη. Εάν σε ενδιαφέρει μάλιστα ο πειραματισμός, η ανίχνευση των ορίων του ήχου, για να κατορθώσεις την αποδόμηση πρέπει να έχεις δουλέψει ισχυρά τη δομή.
- Τι πιστεύεις ότι διδάσκει η επιστήμη στη φωνή, και τι διδάσκει η φωνή στην επιστήμη;
Η επιστήμη διδάσκει στη φωνή σεβασμό, ασφάλεια και ελευθερία: μέσα από τη γνώση της ανατομίας, του φωνητικού μηχανισμού, των ορίων. Η φωνή διδάσκει στην επιστήμη ταπεινότητα: ότι δεν μπορείς να τα προβλέψεις όλα, ότι ο άνθρωπος είναι πολύπλοκος, ότι το συναίσθημα και το σώμα αλληλεπιδρούν με τρόπους που δεν χωρούν πάντα σε εργαστηριακές μετρήσεις. Η επιστήμη δίνει πλαίσιο. Η φωνή δίνει πνοή. Χωρίς το ένα, το άλλο είναι μισό.
- Το FOR WOMEN | Artivism project έχει ήδη διαγράψει μια δυνατή πορεία. Πώς συνδέεται αυτό το έργο με τους Φωνητικούς Κύκλους;
Το FOR WOMEN | Artivism project είναι ένα έργο εθελοντισμού και αποτελεί ένα οδοιπορικό φεστιβάλ “αρτιβισμού” σε όλη την Ελλάδα, με στόχο την έμφυλη ισότητα και την κατάρριψη στερεοτύπων. Η διεπιστημονική- διατομεακή ομάδα έργου του FOR WOMEN Artivism, διοργανώνει βιωματικές δράσεις με συλλογική συμμετοχή, αφήνοντας κοινωνική παρακαταθήκη σε κάθε πόλη ενώ παράλληλα δημιουργεί και συνδέεται με ένα Πανελλαδικό δίκτυο συνεργατών, φορέων, οργανισμών και Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων. Η ιδέα γεννήθηκε πριν από 5 χρόνια από την ανάγκη να χρησιμοποιήσω την τέχνη ως κοινωνική πράξη. Οι Φωνητικοί Κύκλοι έχουν ακριβώς τον ίδιο πυρήνα: την ένωση, τη συλλογικότητα, την ενδυνάμωση. Πραγματοποιούνται ως εργαστήριο στα σχολεία, σε δομές, σε ευάλωτες ομάδες με στόχο την δημιουργία μιας ισορροπημένης αρμονικής συνύπαρξης. Στο FOR WOMEN βλέπω τη δύναμη της κοινότητας να μεταμορφώνει το κοινωνικό σώμα. Στους Κύκλους βλέπω τη δύναμη της κοινότητας να μεταμορφώνει το εσωτερικό σώμα. Και τα δύο έργα υπηρετούν την ίδια αξία: ότι η φωνή μας —κυριολεκτικά και μεταφορικά— έχει χώρο, δύναμη και λόγο ύπαρξης. Ότι η ισότητα δεν είναι σύνθημα· είναι πράξη καθημερινή, καλλιτεχνική, ανθρώπινη.
- Ποιο κοινωνικό ζήτημα νιώθεις ότι σήμερα «ζητά» περισσότερο τη φωνή μας;
Αυτό που σήμερα ζητά πιο επιτακτικά τη φωνή μας είναι η επανένωση του ανθρώπου με τον άνθρωπο. Ζούμε σε μια εποχή όπου η απομόνωση, ο φόβος, η ταχύτητα και η υπερπληροφόρηση διαβρώνουν κάτι πολύ θεμελιώδες: την ικανότητά μας να ακούμε πραγματικά ο ένας τον άλλον. Υπάρχει αποσύνδεση — από τον εαυτό μας, από τις κοινότητες, από το περιβάλλον, από το σώμα μας, Και αυτή η αποσύνδεση γεννά όλες τις μορφές ανισότητας, βίας, μοναξιάς, φόβου. Ζούμε σε έναν κόσμο όπου οι πόλεμοι πολλαπλασιάζονται, οι άνθρωποι ξεριζώνονται, οι κοινωνίες πολώνονται, και η βία —ορατή και αόρατη— διαπερνά την καθημερινότητα. Μπροστά σε όλο αυτό, ο κίνδυνος δεν είναι μόνο η βία η ίδια, αλλά το ότι συνηθίζουμε να την κοιτάμε χωρίς να τη νιώθουμε. Όταν παύουμε να νιώθουμε, παύουμε και να ενεργούμε. Και τότε κάθε αποκλεισμός — έμφυλος, πολιτισμικός, κοινωνικός, γεωπολιτικός — ριζώνει πιο βαθιά. Η φωνή μας σήμερα ζητείται για να διατηρήσουμε αυτό που μας κάνει ανθρώπους:
την ικανότητα να βλέπουμε τον άλλο ως δικό μας άνθρωπο. Να είμαστε συμπεριληπτικοί όχι ως κοινωνικό σύνθημα αλλά ως στάση ζωής. Να υπερασπιστούμε την αξιοπρέπεια κάθε ανθρώπου, ανεξαρτήτως φύλου, τόπου, ιστορίας, γλώσσας. Η φωνή μας —η καλλιτεχνική, η ανθρώπινη, η συλλογική— μπορεί να γίνει αντίδοτο στην αποξένωση. Μπορεί να θυμίσει ότι, ακόμη και μέσα σε χάος, ο άνθρωπος μπορεί να σταθεί με ανοιχτή καρδιά. Ότι απέναντι σε κάθε μορφή βίας, η πιο γενναία απάντηση είναι το συναίσθημα που γίνεται πράξη. Αν κάτι ζητά σήμερα τη φωνή μας, είναι αυτό, να υπερασπιστούμε την ανθρωπιά μας.
- Πώς αντιλαμβάνεσαι τον ρόλο της τέχνης σε μια εποχή όπου η συλλογικότητα δοκιμάζεται;
Μέσω της καλλιτεχνικής έκφρασης μας δίνεται η ευκαιρία και η δυνατότητα να καταρριφθούν κοινωνικά στερεότυπα και αγκυλώσεις και να λειτουργήσει η τέχνη και ειδικά η μουσική ως μια οικουμενική γλώσσα επικοινωνίας και εξευγενισμού. Ξεκινάω με δύο σπουδαίους masters μουσικούς για εμένα. Η βοκαλίστρια και ακτιβίστρια, Nina Simone, είπε: «Είναι χρέος του κάθε καλλιτέχνη να εκφράζει την εποχή στην οποία ζει». Ο John Coltrane, μοναδικός μουσικός επαναστατικός και οραματιστής, ο οποίος ξεπέρασε τους τίτλους και τα ηχητικά μοτίβα της εποχής του, με πανανθρώπινες αξίες, είπε: «Η μουσική μου είναι η πνευματική έκφραση του εαυτού μου – η πίστης μου, η γνώση μου, η ύπαρξη μου. Όταν αισθανθείς τις δυνατότητες της μουσικής, θέλεις να προσφέρεις κάτι πολύ δυνατό στο κόσμο – να ελευθερώσεις την ανθρωπότητα από τις αναστολές της. Θέλω να μιλήσω στις ψυχές τους». Η τέχνη είναι από τα τελευταία μέρη όπου μπορούμε ακόμη να σταθούμε δίπλα–δίπλα χωρίς να χρειάζεται να συμφωνούμε σε όλα. Η τέχνη θυμίζει ότι η συλλογικότητα δεν είναι μια ιδέα· είναι μια πράξη. Όταν τραγουδάς με άλλους, όταν αυτοσχεδιάζεις, όταν μοιράζεσαι την ίδια ανάσα, συναντιέσαι. Η τέχνη μας μαθαίνει πώς να ακούμε. Και η συλλογικότητα ξεκινά από εκεί.
- Τι σε ώθησε να εγκαινιάσεις αυτή τη νέα σειρά συναυλιακών «Κύκλων» στον Σταυρό του Νότου; Τι νέο φέρνει για σένα αυτή η προσωπική μουσική αφήγηση;
Η ανάγκη μου να θυμηθώ, να ανταμώσω με παλιούς αγαπημένους φίλους, να πούμε τραγούδια που θέλει η ψυχή μας, απενοχοποιημένα, ελεύθερα, ακατέργαστα. Μετά από είκοσι χρόνια μουσικής πορείας — γεμάτα ταξίδια, συνεργασίες, φίλους, ανατροπές και αδιάκοπη εξερεύνηση — ένιωσα την ανάγκη να σταθώ για λίγο και να δω τι είναι αυτό που πραγματικά με κινεί. Έχω κάνει αρκετά projects τόσα χρόνια, με ισχυρή θεματολογία τουλάχιστον για εμένα, που ακόμα τα υπηρετώ. Οι κύκλοι δεν είναι project, δεν ανήκουν σε συγκεκριμένο είδος, είναι τα μουσικά υλικά μου τόσα χρόνια που θέλω να τα προσφέρω απλόχερα. Οι κύκλοι είναι ένα απλό κάλεσμα να παίξουμε μουσικές που αγαπάμε με το τρόπο που κάνει τους συνεργάτες μου και εμένα ευτυχισμένους.
- Μετά από είκοσι χρόνια διαδρομής, τι σημαίνει για σένα να «ξαναδιαβάζεις» αγαπημένα τραγούδια πάνω στη σκηνή; Είναι μια επιστροφή, μια μεταμόρφωση ή κάτι εντελώς καινούριο;
Είναι όλα. Κάθε τραγούδι γίνεται ένας μικρός κύκλος μνήμης, φωτός και αναγέννησης. Το φιλτράρω μέσα από το σήμερα: μέσα από τον αυτοσχεδιασμό, τη σύνδεση με το σώμα, τη φωνή που έχει αλλάξει, τη συλλογική εμπειρία που μου έχει χαριστεί τόσα χρόνια. Στη σκηνή, με τους μόνιμους εξαιρετικούς συνεργάτες μου, τα τραγούδια αλλάζουν φόρμα.
Συνυπάρχουν ο φυσικός ήχος με τον ηλεκτρονικό, η παράδοση με τα σύγχρονα μοτίβα, η μνήμη με την ανακάλυψη. Και μέσα από αυτό προκύπτει κάτι εντελώς νέο: μια ζωντανή μουσική αφήγηση που δεν προσπαθεί να αναπαράγει, αλλά κάθε φορά ξαναγιεννιέται.
- Η σταθερή ομάδα μουσικών που σε συνοδεύει δημιουργεί ένα ιδιαίτερο ηχητικό σύμπαν. Τι σας ενώνει ως σύνολο;
Μας ενώνει ο σεβασμός, η φιλία και το κοινό μεράκι για αναζήτηση. Είμαστε μια ομάδα που λειτουργεί με εμπιστοσύνη, ακρόαση, ελευθερία και βαθύ συναίσθημα. Ο καθένας φέρνει το δικό του μουσικό σύμπαν, αλλά όλοι συναντιόμαστε σε ένα σημείο: στη χαρά της συν-δημιουργίας.
ΙΝΦΟ: ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΤΟΥΜΠΑΝΑΚΗ «ΚΥΚΛΟΙ»
ΔΕΥΤΕΡΕΣ 15 & 29 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
Σταυρός του Νότου Club
Προπώληση εδώ
Μουσικοί επί σκηνής:
Γιώργος Μακρής | γκάιντα, φλογέρες, καβάλ
Γρηγόρης Ντάνης | κιθάρα
Απόστολος Καλτσάς| μπάσο, loops
Ηλίας Δουμάνης | τύμπανα, pads, sound design
Αγγελική Τουμπανάκη | φωνή, loops, Fx
Credits
Concept & Σκηνοθεσία: Αγγελική Τουμπανάκη
Φωτογραφία: Γιώργος Βιτσαρόπουλος
Graphics: Sugahtank (Γιάννης Ρουμπάνης)
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΩΝΗΤΙΚΟ ΚΥΚΛΟ "ΑΠΟ ΤΟ ΕΓΩ ΣΤΟ ΕΜΕΙΣ" ΕΔΩ
