Οι José Muñoz και Carlos Sampayo δεν προσεγγίζουν ποτέ τα πρόσωπά τους σαν μνημεία. Τα αντιμετωπίζουν σαν ρωγμές. Κι αυτό ακριβώς κάνει το κόμικ Billie Holiday το οποίο είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια εικονογραφημένη βιογραφία: είναι μια άσκηση μνήμης και αστικής μελαγχολίας, γραμμένη από δύο δημιουργούς που γνωρίζουν καλά πώς ακούγεται μια πόλη όταν πάψει να τραγουδά.
Οι δημιουργοί του Alack Sinner: Τhe Age of Innosence, ενός από τα σημαντικότερα noir κόμικ της ευρωπαϊκής σκηνής, είναι ιδανικοί χρονικογράφοι της Billie Holiday. Το έργο τους ξεκίνησε ως αστικό crime noir, αλλά γρήγορα εξελίχθηκε σε κάτι βαθύτερο και πιο στοιχειωμένο: μια ποιητική τοιχογραφία πολιτικής βίας, φυλετικών εντάσεων και ψυχολογικών ρηγμάτων. Όλα αυτά δεν είναι απλώς συμφραζόμενα στη ζωή της Holiday, αλλά το ίδιο της το υλικό.
Η Billie Holiday πέθανε το 1959. Είναι, όμως, ακόμη επίκαιρη; Η απάντηση είναι αδιαπραγμάτευτα ναι. Η ερμηνευτική της δύναμη σε τραγούδια όπως το "Strange Fruit" υπερβαίνει εποχές και είδη. Η ζωή της, διαλυμένη, κακοποιημένη, παρεξηγημένη, μετατράπηκε σε τέχνη, κι αυτό το μοτίβο παραμένει διαχρονικό. Επιπλέον, η εμπειρία της ως γυναίκα και ως Αφροαμερικανή αντηχεί ακόμη πιο έντονα σήμερα, στον απόηχο κινημάτων όπως το Me Too και το Black Lives Matter.
Παρότι οι Muñoz και Sampayo θεωρούνται κορυφαίοι στην ηπειρωτική Ευρώπη (με τον Muñoz να έχει τιμηθεί με το Grand Prix της Angoulême) το έργο τους υπήρξε για χρόνια υποεκπροσωπημένο στον αγγλόφωνο κόσμο. Το Billie Holiday ήταν εκτός κυκλοφορίας μέχρι την επανέκδοση του 2017, ενώ το Alack Sinner συγκεντρώθηκε σε βιβλίο μόλις έναν χρόνο αργότερα. Αυτό το κενό κάνει την ανάγνωση ακόμη πιο φορτισμένη: πρόκειται για έργο που επέστρεψε από τη λήθη.
Ο Sampayo επιλέγει μια έξυπνη αφηγηματική γωνία: ένας δημοσιογράφος ερευνά βιαστικά τη ζωή της Holiday για ένα επετειακό αφιέρωμα. Η αφήγηση κινείται ανάμεσα σε ντοκιμαντερίστικη ψυχρότητα και δραματοποιημένες σκηνές βιογραφίας. Ο αναγνώστης παρακολουθεί τόσο τα ευρήματα της έρευνας («αλκοολική, τοξικοεξαρτημένη, πέθανε νέα») όσο και τον σχολιασμό τους («ο Τύπος στάθηκε σε αυτά, αγνοώντας τη μουσική της»). Η ίδια η δομή υπογραμμίζει τη μερικότητα κάθε αφήγησης, όπως ακριβώς συμβαίνει και στο ντοκιμαντέρ, όπου ο δημιουργός ομολογεί τα όρια της αλήθειας που παρουσιάζει.
Η βία που υπέστη η Holiday δεν παρουσιάζεται με κραυγές. Ένα περιστατικό, όπου σύντροφός της την εγκαταλείπει γυμνή στον δρόμο, θα μπορούσε να μετατραπεί σε μελόδραμα. Αντ’ αυτού, αντιμετωπίζεται με υπαινιγμό και ειρωνεία. Το ίδιο συμβαίνει και με τον θάνατο του σαξοφωνίστα Lester “Pres” Young. Ο δημοσιογράφος τον περιγράφει με ένα αδιάφορο «μπλα μπλα μπλα… τίποτα», όμως η σιωπηλή αντίδραση της Billie, σε μια παρατεταμένη ακολουθία εικόνων, λειτουργεί σαν πρόβα για τον δικό της θάνατο.
Το σχέδιο του Muñoz ακολουθεί την ίδια λογική. Όταν η Holiday δέχεται επίθεση, τη βλέπουμε από πίσω· το πρόσωπο απουσιάζει. Οι σκιές από τα φώτα του αυτοκινήτου δημιουργούν μια σχεδόν παραισθητική αίσθηση απόστασης. Η σχέση του Muñoz με τον εξπρεσιονισμό είναι εμφανής: υποκειμενική παραμόρφωση, χειρονομιακή γραφή, σκληρό ασπρόμαυρο. Όμως η δύναμή του βρίσκεται στην αυτοσυγκράτηση. Οι jazz σκηνές αποπνέουν πυκνή ατμόσφαιρα, οι δρόμοι της Νέας Υόρκης, τα στούντιο του Χόλιγουντ και τα γραφεία εφημερίδων αποκτούν απτή υλικότητα. Η πόλη είναι πάντα παρούσα — σχεδόν ως χαρακτήρας.
Σε λιγότερες από εξήντα σελίδες, το κόμικ καταφέρνει κάτι σπάνιο: μια συνοπτική αλλά ουσιαστική αποτύπωση μιας ζωής, με στιγμές που αποκτούν βάθος χάρη στη σχεδιαστική ευαισθησία του Muñoz. Παράλληλα, οι δημιουργοί πλέκουν μικρές, σχεδόν μυστικές γέφυρες με τον κόσμο του Alack Sinner, ενώ η φιγούρα της παραμελημένης συντρόφου του δημοσιογράφου φέρνει στο προσκήνιο τη δική τους εκδοχή της νυχτερινής Νέας Υόρκης.
Δεν είναι ένα εύκολο βιβλίο. Είναι, όμως, ένα αναγκαίο. Όχι για να εξηγήσει τη Billie Holiday, αλλά για να μας θυμίσει τι σημαίνει να μετατρέπεις τον πόνο σε φωνή και τη φωνή σε ιστορία που ακόμη αντηχεί.
"Billie Holiday", των José Muñoz και Carlos Sampayo, Εκδόσεις Οξύ • Μετάφραση: Χαρά Σκιαδέλλη
