Ο μεγαλύτερος – ίσως – Έλληνας συνθέτης των τελευταίων 100 ετών, δεν επηρέασε βαθιά μόνο τα μουσικά, πολιτιστικά και πολιτικά δρώμενα της χώρας μας. Αν κάποιος ξένος συνομιλητής σου από το Λονδίνο μέχρι τη Νέα Υόρκη και από το Τελ Αβίβ μέχρι το Πεκίνο ξέρει να σου κατονομάσει 5 νεοελληνικές προσωπικότητες, σίγουρα μέσα σε αυτές θα είναι και ο Μίκης Θεοδωράκης.
Στα 96 χρόνια της ζωής του συνεργάστηκε με δεκάδες ξένους καλλιτέχνες, τα τραγούδια του μεταφράστηκαν και διασκευάστηκαν σε δεκάδες γλώσσες, δίσκοι του έγιναν χρυσοί σε ξένες χώρες, soundtrack ταινιών με την μουσική του έγιναν πασίγνωστα σε όλη την οικουμένη. Η νεοελληνική ποίηση δεν έγινε κτήμα μόνο του ελληνικού λαού μέσα από τα τραγούδια του, αλλά μετατράπηκε σε ένα παγκόσμιο πνευματικό αγαθό.
Η βάση Antiwar Songs καταμετράει μεταφράσεις / εκτελέσεις του Μίκη Θεοδωράκη σε 27 ξένες γλώσσες και 2 διαλέκτους. Οι καταγεγραμμένες μεταφράσεις / διασκευές τραγουδιών του, υπάρχουν στα Ιταλικά, που αποτελούν και τη ξένη γλώσσα με το μεγαλύτερο ρεπερτόριο από το έργο του, στα Αγγλικά, στα Γαλλικά, στα Γερμανικά, στα Φιλανδικά, στα Ισπανικά, στα Ολλανδικά, στα Σουηδικά, στα Ισλανδικά, στα Πολωνικά, στα Ρώσικα, στα Καταλανικά, στα Esperanto, στα Λατινικά, στα Πορτογαλικά, στα Ρουμάνικα, στα Τουρκικά, στα Βουλγαρικά, στα Κινέζικα, στα Εβραϊκά, στα Σέρβικα και σε άλλες γλώσσες και διαλέκτους.
Πάμε να δούμε 10 χαρακτηριστικές περιπτώσεις που καταδεικνύουν όχι μόνο την παγκόσμια απήχησή του, αλλά και την δυνατότητά του να συγκινεί μουσικούς όλων των ειδών και μεγάλες φωνές παγκοσμίου φήμης που ερμήνευσαν τραγούδια του. Οι διασκευές των μουσικών του έργων είχαν μια αξιοπρόσεκτη οριζόντια διαπερατότητα, από τη συμφωνική μουσική μέχρι την Τζαζ, την Ποπ και το εναλλακτικό Ροκ.
1. Αν θυμηθείς τ’ όνειρό μου - The Honeymoon Song
Το "Honeymoon Song" είχε αρχικά δημιουργηθεί ως μουσικό θέμα και αποτελούσε μέρος ενός συμφωνικού έργου του Μίκη Θεοδωράκη. Το 1959, όταν ο Βρετανός σκηνοθέτης Michael Powell του ζήτησε να συνθέσει τη μουσική για την ταινία του Honeymoon (Luna de Miel), ο Θεοδωράκης ενέταξε και αυτό το κομμάτι στο soundtrack. Το αποτέλεσμα ενθουσίασε όλους και το τραγούδι, με στοίχους του Νίκου Γκάτσου στην ελληνική του εκδοχή, γνώρισε αναρίθμητες διασκευές. Ανάμεσα σε αυτές ξεχωρίζουν η εκδοχή της Gloria Lasso, η γαλλική ερμηνεία της Petula Clark, η ορχηστρική απόδοση του "Manuel and the Music of the Mountains" που το έκανε δημοφιλές στη Λατινική Αμερική, καθώς και η εκτέλεση του Mario Marini. Αργότερα, ο Paul McCartney το πρότεινε στους υπόλοιπους Beatles, οι οποίοι το ερμήνευσαν ζωντανά σε ραδιοφωνική εκπομπή του BBC στις 16 Ιουλίου 1963. Αυτή η εκτέλεση κυκλοφόρησε το 1994 στη συλλογή Live at the BBC.
2. Το γελαστό παιδί - Life Goes On - Il ragazzo Che Sorride
Ο Μίκης μελοποίησε το θεατρικό έργο Ο Όμηρος, εμπνευσμένος τόσο από τον αγώνα του ιρλανδικού λαού όσο και από τα αντιαποικιακά κινήματα της εποχής. Το 1968, ο Ιταλός ποπ τραγουδιστής Al Bano γνώρισε τεράστια επιτυχία παρουσιάζοντας μια διασκευή του τραγουδιού με τίτλο "Il Ragazzo Che Sorride". Η Arja Saijonmaa το ερμήνευσε στα Φιλανδικά με τον τίτλο "Naurava poika". Δύο χρόνια αργότερα, το 1970, η Shirley Bassey, που τότε βρισκόταν στο απόγειο της καριέρας της, το ηχογράφησε και το συμπεριέλαβε στο άλμπουμ Something, πλάι σε κομμάτια που σημείωσαν διεθνή επιτυχία.
3. Κύκλος «Μαουτχάουζεν» (Άσμα Ασμάτων κ.λπ.) - Μεταφράσεις στα Εβραϊκά, στα Αγγλικά κ.α.
Ο δίσκος Μαουτχάουζεν γνώρισε τεράστια επιτυχία, κερδίζοντας την αγάπη του κοινού για τις μελωδίες και τις μπαλάντες του. Ακόμη και η Joan Baez ερμήνευσε στα ελληνικά το κεντρικό τραγούδι, το "Άσμα Ασμάτων", που θεωρείται από πολλούς ως ένας από τους ωραιότερους ερωτικούς θρήνους που έχουν γραφτεί ποτέ. Η μουσική του Μίκη και οι στίχοι του Ιάκωβου Καμπανέλη, έγιναν ένα παγκόσμιο καμπανάκι μνήμης, για τα εγκλήματα του ναζισμού.
Η απόδοση στα εβραϊκά έγινε από την Elinoar Moav Veniadis, στα Ολλανδικά από την Liesbeth List, ενώ η μεγάλη Γερμανίδα ηθοποιός και τραγουδίστρια Gisela May είπε κι’ αυτή το "Άσμα Ασμάτων" σε μια ηχογράφηση που έγινε στο Ανατολικό Βερολίνο το 1988. Στα αγγλικά ερμηνεύτηκε από τη Nadia Weinberg. Σε κάποιες πηγές αναφέρεται η Julie Dennis ως υπεύθυνη για την αγγλική προσαρμογή των στίχων.
4. Όμορφη Πόλη - Les Amants de Teruel
Το τραγούδι "Όμορφη Πόλη", σε στίχους του Γιάννη Θεοδωράκη, αδελφού του Μίκη, ανήκει στον κύκλο τραγουδιών Λιποτάκτες, που γράφτηκε το 1952. Στην πρώτη του εκτέλεση τραγουδάει ο ίδιος ο Μίκης Θεοδωράκης, με τη συνοδεία του Μανώλη Χιώτη. Πρόκειται για ένα από τα τέσσερα κομμάτια της συγκεκριμένης ενότητας. Δέκα χρόνια αργότερα, το 1962, ο Θεοδωράκης συνεργάστηκε με τον σκηνοθέτη Jacques Plante για τη μουσική της ταινίας Les amants de Teruel. Για βασικό μουσικό θέμα πρότεινε τη μελωδία της "Όμορφης Πόλης". Ο Μίκης εξεπλάγη όταν άκουσε τον Plante να του ανακοινώνει με ενθουσιασμό πως το κομμάτι θα γινόταν τραγούδι και θα το ερμήνευε η θρυλική Edith Piaf. Την ίδια χρονιά, η Piaf ταξίδεψε στην Αθήνα για να το παρακολουθήσει ζωντανά σε θεατρική παράσταση, όπου το τραγουδούσε ο Γιάννης Βογιατζής. Τους γαλλικούς στίχους έγραψε ο Ζακ Πλαντ και η ερμηνεία της Γαλλίδας τραγουδίστριας διασφάλισε την επιτυχία του. Το τραγούδι κυκλοφόρησε μαζί με το "Quatorze Juillet" του Μίκη, σε ένα 45άρι δισκάκι.
5. Iva Zanicchi - Caro Theodorakis
Ο Μίκης συνεργάστηκε και με μία από τις πιο γνωστές Ιταλίδες τραγουδίστριες, την Iva Zanicchi. Η πρώτη τους δουλειά ήταν το δισκάκι 45 στροφών με το τραγούδι “Fiume Amaro” (ο «Καημός»), το οποίο σημείωσε τεράστια επιτυχία, ξεπερνώντας το ένα εκατομμύριο πωλήσεις. Ακολούθησε ένα ολόκληρο άλμπουμ αφιερωμένο στον Έλληνα συνθέτη, με τίτλο Caro Theodorakis. Εκείνη την περίοδο, η μουσική του Θεοδωράκη ήταν απαγορευμένη στην Ελλάδα, αλλά την ίδια στιγμή γνώριζε διεθνή απήχηση. Στο άλμπουμ αυτό η Zanicchi ερμήνευσε αρκετά από τα πιο γνωστά έργα του, σε ιταλικούς στίχους γραμμένους από τον S. Tuminelli. H ενορχήστρωση ήταν του Enrico Intra ενώ την παραγωγή έκανε ο Ezio Leoni, ένας από τους πιο σημαντικούς Ιταλούς παραγωγούς.
6. Η Milva και ο χρυσός «Von Tag zu Tag»
Μετά την επιτυχία της συνεργασίας Θεοδωράκη - Zanicchi ακολούθησε μια άλλη μεγάλη Ιταλίδα τραγουδίστρια της εποχής, η Milva. Η σύμπραξη του Μίκη με τη Milva απέδωσε διεθνές μουσικό υλικό σε τουλάχιστον τρεις γλώσσες (Γερμανικά, Ιταλικά, Γαλλικά), με σημαντικούς συντελεστές για τους στίχους και την παραγωγή. Οι συναυλίες τους και οι δισκογραφικές δουλειές τους έκαναν ακόμα πιο γνωστή τη μουσική του Θεοδωράκη, δίνοντας παγκόσμια διάσταση στο μήνυμα της ελευθερίας και της αντίστασης που ενσάρκωνε το έργο του, σε μια εποχή που η χούντα των συνταγματαρχών στην Ελλάδα φαινόταν ακλόνητη. Ιδιαίτερα στη δεκαετία του ’70, η Milva υπήρξε η «φωνή του Θεοδωράκη» στην Ευρώπη, συμβάλλοντας καθοριστικά στη διάδοση της μουσικής του. Η συνεργασία τους δεν υπήρξε μόνο καλλιτεχνική, αλλά και βαθιά ανθρώπινη, καθώς συνδέθηκε με την κοινή τους πίστη στην τέχνη ως μέσου κοινωνικής και πολιτικής έκφρασης. Το 1978 κυκλοφόρησε το άλμπουμ Von Tag zu Tag (Γερμανική έκδοση), με μουσικές του Θεοδωράκη και στίχους από κορυφαίους Έλληνες ποιητές (π.χ. Σεφέρης, Λιβαντίτης) σε μετάφραση στα Γερμανικά από τον Thomas Woitkewitsch. Ο δίσκος θεωρείται από τους πιο επιτυχημένους της Milva στη Γερμανία, λαμβάνοντας διάκριση χρυσού δίσκου μέσα σε λίγες εβδομάδες.
Το 1979 ακολούθησε η ιταλική έκδοση La Mia Età, με ερμηνεία από τη Milva και προσαρμοσμένους στίχους στα ιταλικά από την Mara Cantoni και τον Massimo Gallerani. Το 1980 δημιουργήθηκε και η γαλλική έκδοση με τίτλο Attends La Vie, με στίχους στα γαλλικά από τους Claude Lemesle, Pierre Delanoë και Georges Moustaki.
Το 2004 κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το CD 10 Songs By Mikis Theodorakis (Remastered), με τη Milva να ερμηνεύει 10 επιλεγμένα τραγούδια του Θεοδωράκη στα ιταλικά, σε ενορχηστρώσεις του Natale Massara.
7. Arja Saijonmaa & Mikis Theodorakis
Η συνεργασία του Μίκη Θεοδωράκη με τη Φινλανδή τραγουδίστρια Arja Saijonmaa υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική για τη διάδοση της μουσικής του στις σκανδιναβικές χώρες και γενικότερα στη Βόρεια Ευρώπη. Η Arja Saijonmaa, γνωστή για την καθαρή και εκφραστική φωνή της, γνώρισε τον Μίκη σε φοιτητικά αμφιθέατρα στις αρχές της δεκαετίας του ’70 και γοητεύτηκε από τη μουσική και το μήνυμα των τραγουδιών του. Αποφάσισε να τα μεταφέρει στο σκανδιναβικό κοινό, ερμηνεύοντάς τα στα φινλανδικά και στα σουηδικά. To 1972 κυκλοφόρησε το άλμπουμ της πρώτης συνεργασίας τους με τίτλο τα ονόματά τους Arja Saijonmaa & Mikis Theodorakis, στο οποίο η σπουδαία τραγουδίστρια ερμήνευσε πρώτη φορά τα τραγούδια του συνθέτη στα φινλανδικά. Το 1975 κυκλοφόρησε το άλμπουμ της ζωντανής ηχογράφησης στο Södra Teatern της Στοκχόλμης με πολλούς Σουηδούς καλεσμένους και σταθερά πρώτη φωνή την Saijonmaa και τίτλο Mina Sånger Skall Leva (Τα Τραγούδια μου Θα Ζήσουν). Έναν χρόνο αργότερα η Saijonmaa ήρθε στην Αθήνα και ηχογράφησαν μαζί στο Polysound στούντιο το άλμπουμ Det Är Tid Att Sjunga Sånger... (Είναι ώρα να τραγουδήσουμε τραγούδια...) το οποίο κυκλοφόρησε από τη σουηδική Metronome έναν χρόνο αργότερα. Η συνεργασία τους συνεχίστηκε με αποκορύφωμα τη συμμετοχή της στη ζωντανή ηχογράφηση του Canto General από τον ραδιοφωνικό σταθμό NDR Hamburg Welle στο Funkhaus του Αμβούργου, ενώ ακολούθησαν διεθνείς περιοδείες, μέχρι και την δεκαετία του '90.
8. Serpico
Η ταινία Serpico του Sidney Lumet (1973), με πρωταγωνιστή τον Al Pacino, παρουσιάζει την πραγματική ιστορία του αστυνομικού Frank Serpico και συνοδεύεται από μια ιδιαίτερη μουσική ενορχήστρωση, όπου ο ήχος του μπουζουκιού συνδυάζεται δημιουργικά με σύγχρονα στοιχεία, εμπνευσμένα από την τζαζ. Η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη σημείωσε μεγάλη επιτυχία, σε τέτοιο βαθμό που ο Perry Como πρόσθεσε στίχους και παρουσίασε το τραγούδι με τίτλο "Beyond Tomorrow", το οποίο επίσης αγαπήθηκε πολύ. Κατά την περιοδεία του από πόλη σε πόλη, ο Θεοδωράκης παρουσίαζε στο πιάνο τις μελωδίες, τις οποίες ενορχήστρωνε ο παραγωγός Bob James. Στο τελικό soundtrack προστέθηκαν τρομπέτες, κλαρινέτα και βιολιά, από τη Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης. Η επιλογή του συνθέτη έγινε προσωπικά από τον Lumet, ο οποίος αρχικά δεν ήθελε να έχει μουσική στην ταινία του. Όταν έμαθε για την αποφυλάκιση του Έλληνα συνθέτη, επέμεινε στον παραγωγό Dino De Laurentiis να συνεργαστεί μαζί του και έτρεξε να τον συναντήσει στο Παρίσι. Ο Μίκης τελικά συνέβαλε με το βασικό μουσικό θέμα 14 λεπτών. Στην Ελλάδα, ο ποιητής Μανώλης Αναγνωστάκης έγραψε ελληνικούς στίχους πάνω στη μελωδία, δίνοντάς της τον τίτλο "Δρόμοι Παλιοί", το οποίο ερμήνευσε για πρώτη φορά το 1975 η Μαργαρίτα Ζορμπαλά.
9. Η μουσική για το "Ζ" του Κώστα Γαβρά
Η συνεργασία του Μίκη Θεοδωράκη με ξένους συνθέτες και καλλιτέχνες του έδωσε τη δυνατότητα να διευρύνει τους μουσικούς του ορίζοντες και να εντάξει νέους ήχους στο έργο του. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η ταινία Ζ του Κώστα Γαβρά (1969), βασισμένη στη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη. Αν και ο Θεοδωράκης βρισκόταν σε κατ’ οίκον περιορισμό και εξορία στη Ζάτουνα, ο Γαβράς επέλεξε να χρησιμοποιήσει συνθέσεις του, οι οποίες προσαρμόστηκαν στη μεγάλη οθόνη με τη συμβολή του Γάλλου συνθέτη Ζακ Πολιέ και του καλλιτεχνικού διευθυντή Φιλίπ Μπουτέ. Στο σάουντρακ ενσωματώθηκαν κιθαριστικά σόλα και πιο ροκ στοιχεία σε κομμάτια όπως το "La Course de Manuel" και το "Café Rock", προσφέροντας έναν απρόσμενο ήχο για το ύφος του Μίκη. Ο συνθέτης λόγω της εξορίας του δεν έχε άμεση συμμετοχή στην ενορχήστρωση και στη διασκευή των μουσικών κομματιών του που εντάχθηκαν στην ταινία, οπότε αυτή θα πρέπει να πιστωθεί περισσότερο στον Πολιέ και στον Μπουτέ. Η μουσική δεν λειτούργησε απλώς ως συνοδευτικό στοιχείο, αλλά ως βασικός αφηγηματικός άξονας που ενίσχυε τη δραματικότητα και το πνεύμα αντίστασης της ταινίας. Η επιτυχία του Ζ καθιέρωσε διεθνώς τον Θεοδωράκη, ενώ το σάουντρακ παραμένει μέχρι σήμερα ένα εμβληματικό παράδειγμα ευφυούς σύνθεσης και ενορχήστρωσης διαφορετικών μουσικών ειδών.
10. Savage Republic, Walkabouts, Deerhoof
Το διεθνές ενδιαφέρον για τη μουσική του Μίκη αποτυπώνεται με ιδιαίτερο τρόπο στις διασκευές που επιχείρησαν δύο συγκροτήματα από εντελώς διαφορετικά μουσικά περιβάλλοντα. Οι Savage Republic, μία post-punk, industrial μπάντα από το Λος Άντζελες, το 1982-83 διασκεύασαν το τραγούδι "Ο Αντώνης" από τη Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν και το συμπεριέλαβαν ως Β-side στο πρώτο τους σινγκλ "Film Noir". Η σκοτεινή, επιβλητική ερμηνεία τους μεταφράζει τον εμβατηριακό ρυθμό του Θεοδωράκη σε post-punk ενέργεια, προσδίδοντας στην αυθεντική μουσική νέα, αλληγορική διάσταση. Αυτή η διασκευή υπήρξε κρίσιμη για τη σχέση τους με την Ελλάδα, ήταν ο λόγος που τους έφερε σε περιοδείες στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, όπου απέκτησαν θερμό κοινό.
Από την άλλη, το συγκρότημα Walkabouts από το Σιάτλ ενσωμάτωσε στις επιρροές του τον Θεοδωράκη με μελωδικό ροκ στίγμα, διασκευάζοντας "Tο Tρένο Φεύγει Στις Οκτώ". Η εκτέλεσή τους αναδεικνύει με ευαισθησία τη μελωδικότητα του έργου του, δίνοντας σύγχρονη ερμηνεία σε ένα κλασικό τραγούδι.
Επιπλέον οι Deerhoof διασκέυασαν το "Let's Dance The Jet" από το σάουντρακ του συνθέτη για την ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη Όταν Τα Ψάρια Βγήκαν στη Στεριά (1967), ενώ πολλά νέα συγκροτήματα έχουν σαμπλάρει κομμάτια του, από τους Scooter και τους Smoke City μέχρι τους Beanfield και τους Σουηδούς ράπερ Fjärde Världen.
