Αποτελεί από εκείνα τα σημεία στο χώρο και το χρόνο που, δικαιωματικά, όσοι ήταν παρόντες μπορούν να λένε με περηφάνεια, «Ήμουν κι εγώ εκεί». Το Rock In Athens ήταν ένα γεγονός αξιοσημείωτο και σημαντικό από κάθε άποψη για την καθ’ ημάς συναυλιακή ζωή. Κι όχι μόνο. Ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο φεστιβάλ στην Ευρώπη εκείνη τη χρονιά, μετά την εξτραβαγκάνζα παραγωγή του Live Aid (το ευρωπαϊκό της κομμάτι) που έγινε στο Γουέμπλεϊ του Λονδίνου λίγες μόλις μέρες πριν (13/7) από το φεστιβάλ στο Καλλιμάρμαρο. Ήταν το φεστιβάλ στο οποίο οι Clash θα εμφανίζονταν ζωντανά για τελευταία φορά, πριν διαλυθούν λίγο αργότερα. Μα πρώτα και κύρια, ήταν ένα φεστιβάλ ενδιαφέρουσων αντιθέσεων και μοναδικών στιγμών για όσους τις έζησαν, όπως έχει αποδείξει ο χρόνος -και ο θρύλος.
Το 1985 η Αθήνα ήταν Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Με τις ευλογίες της τότε υπουργού πολιτισμού, Μελίνας Μερκούρη, της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς, αλλά και του Υπουργείου Πολιτισμού της Γαλλίας και της γαλλικής εταιρείας παραγωγής Nouvelles Frontières, στις 26 και 27 Ιουλίου στο Παναθηναϊκό Στάδιο η Αθήνα θα ζούσε ένα πρωτόγνωρο, για τα δεδομένα της εποχής, μουσικό φεστιβάλ. Και πως να μην ήταν, όταν σε αυτό εμφανίστηκαν οι Telephone, οι Stranglers, οι Depeche Mode, οι Culture Club (την πρώτη ημέρα) και οι Talk Talk, οι Cure, η Nina Hagen και οι Clash (τη δεύτερη ημέρα); Παραλίγο να ανέβαιναν στη σκηνή του και οι Μουσικές Ταξιαρχίες, αν ο Τζίμης Πανούσης δεν «στράβωνε» τελευταία στιγμή με το γεγονός ότι το φεστιβάλ είχε μεγάλο χορηγό την Coca-Cola...
Ήταν το «φεστιβάλ της Μελίνας»; Ένα πολιτισμικό γεγονός «με πλάτες» και χροιά ΠΑΣΟΚ; Ήταν το φεστιβάλ όπου οι νεαροί πανκς θα έβλεπαν κάποια από τα είδωλά τους, με νωπές ακόμα τις μνήμες από την Επιχείρηση Αρετή και την κατάληψη του Χημείου; Η συναυλία που στην αρένα και τις εξέδρες της θα φιλοξενούσε από νιουγουεϊβάδες μέχρι απλούς περαστικούς; Ήταν το μεγάλο συναυλιακό γεγονός που άνοιξε έναν άλλο, συνεπέστερο ή και μαζικότερο δρόμο για τη συναυλιακή ζωή αυτού του τόπου; Ήταν τελικά, μια ιστορική στιγμή, για όσους αφορούσε;
Ίσως το Rock In Athens ήταν όλα αυτά μαζί, αλλά και πολλά περισσότερα. Αλλά, ας αφήσουμε καλύτερα, να μας εξηγήσουν το γιατί, 8 άνθρωποι που ήταν εκεί και κρατάνε ακόμα ατόφιες τις μνήμες τους από το Rock In Athens, ακριβώς 35 χρόνια μετά...
Rock In Athens, Μια Νέα Εμπειρία
Μέχρι το 1985 οι μεγάλες συναυλίες ξένων ονομάτων στην Ελλάδα μετριόντουσαν στα δάχτυλα. Έως ότου εμφανιστούν στο Καλλιμάρμαρο μερικά από τα μεγαλύτερα ποπ και ροκ ονόματα της εποχής και αλλάξουν όλα...
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΗΝΑΣ: Τα μεγάλα, ανοιχτά φεστιβάλ είναι εκ φύσεως ετερόκλητα στη σύνθεση των ονομάτων. Το Rock In Athens αποτέλεσε το πρώτο ανάλογο «βίωμα» στην Ελλάδα. Το κοινό ήταν-και-δεν-ήταν έτοιμο για αυτή την ετερότητα.
ΜΑΝΩΛΗΣ ΚΙΛΙΣΜΑΝΗΣ: Κρίνοντας από τις αντιδράσεις κατά τη διάρκεια της εμφάνισης των Culture Club, ένα τμήμα του κοινού δεν ήταν έτοιμο.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΟΖΙΝΑΚΗΣ: Στην ουσία, πρόκειται για το πρώτο ροκ φεστιβάλ εν Ελλάδι. Το τριήμερο στο Σπόρτινγκ απευθυνόταν σε ένα ειδικό και πολύ μικρότερο κοινό.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΤΡΙΔΗΣ: Ήταν πολύ μπροστά από την εποχή του, αν σκεφτεί κανείς τα ονόματα που εμφανίζονται τα τελευταία 10-15 χρόνια στα μεγαλύτερα φεστιβάλ της Ευρώπης και της Αμερικής.
ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΤΖΙΡΙΤΑΣ: Σαφώς και ήταν πρωτόφαντο κάτι τέτοιο. Ακόμα και το μέγεθος της παραγωγής της ίδιας, η τεράστια σκηνή ήταν κάτι που δεν είχαμε ξαναδεί.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ: Βιώθηκε με πυρετώδη ένταση από μια διόλου ευκαταφρόνητη μερίδα του κοινού που το περίμενε σαν βροχή στην έρημο -αναφέρομαι ασφαλώς στην punk κοινότητα και στους φίλους του νέου ήχου εκείνων των καιρών, δηλαδή τους φίλους του new wave και του post punk. Από μια άλλη μερίδα, πλειοψηφική ίσως, βιώθηκε ως ένα συναρπαστικό μουσικό γεγονός, ένα φωτεινό «παράθυρο» στη διεθνή μουσική σκηνή και μια ευκαιρία για γνωριμία με τον νέο ήχο της Εσπερίας. Τέλος, ένα μικρό κομμάτι του κοινού το βίωσε με όρους φεστιβαλικού χαβαλέ, καλοκαιρινής εορτής και σχόλης.
ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ: Φαντάζομαι πως όντως ο κόσμος τότε το αντιμετώπισε με κάποιον σκεπτισιμό. Δεν ήταν κάτι συνηθισμένο. Μέχρι τότε οι συναυλίες ήταν ενός, το πολύ δύο καλλιτεχνών και κάπως σχετίζονταν μεταξύ τους ως προς τον ήχο ή τη στάση τους. Αναγκαστικά, λοιπόν, πήγαινες να δεις κάποια πράγματα που σου άρεσαν και κάποια δεν σου έκαναν ή σου ήταν αδιάφορα.
ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΤΖΙΡΙΤΑΣ: Προσωπικά, δεν τέθηκε ζήτημα καθόλου του ετερόκλητου σε σχέση με τα ονόματα. Έχουμε λίγο λάθος εικόνα θαρρώ στην Ελλάδα σχετικά με αυτό. Η πολυχρωμία και πολυηχητικότητα του φεστιβάλ, ακόμα και σε επίπεδο αναμονής, πριν πάμε και στις συζητήσεις δηλαδή, ήταν κάτι το καλοδεχούμενο.
ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ: Πολλοί είχαν μια αμφιβολία για το πως θα έβγαινε όλο αυτό το πράγμα.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ: Κανένας δεν ήταν έτοιμος για τη λάβα του, αλλά όλοι αποδείχτηκαν απολύτως έτοιμοι!
Rock In Athens, Μια Τομή
Οι συναυλίες που είχαν προηγηθεί στην Ελλάδα προπαρασκεύασαν το κοινό για το διήμερο που θα άλλαζε τα εγχώρια συναυλιακά πράγματα όπως τα ξέραμε.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΤΡΙΔΗΣ: Το κοινό της Ελλάδας νομίζω ότι φτιαχνόταν σιγά-σιγά. Έπαιξε ρόλο και το Rock In Athens και τα ονόματα που είχαν έρθει λίγο πιο πριν. Όλα αυτά διαμόρφωναν ένα κοινό και σταδιακά το έβαζαν στο τριπ του πως να παρακολουθεί μια συναυλία.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ: Έτυχε το συγκεκριμένο φεστιβάλ να καλύψει -μουσικά, αισθητικά, κοινωνικά- ένα τεράστιο σύνολο κοινού, σε μια χώρα που το κοινό δεν είχε διαμορφωθεί απολύτως με τους όρους που γνωρίσαμε αργότερα.
ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΤΖΙΡΙΤΑΣ: Τα πράγματα μετά το ‘83 άρχισαν να παίρνουν μπροστά, αλλά δεν υπήρχε ακόμα συναυλιακή εμπειρία μεγάλη (όμως δεν ήταν και νηπιακή πια, για όσους παρακολουθούσαν) και σίγουρα δεν είχαμε ξαναδεί φεστιβάλ τέτοιας λογικής και έκτασης.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΗΝΑΣ: Λόγω ηλικίας, δεν πρόλαβα να δω τον αγαπημένο μου Rory Gallagher στη Φιλαδέλφεια, ούτε τους Police στο Σπόρτινγκ. Εκείνες οι συναυλίες γίνονταν, απ’ όσο ξέρω και αφορμές για να παίξουμε ξύλο με τους μπάτσους. Ξεκινάω συναυλιακά με Bauhaus και Birthday Party/New Order (και τα δύο στο Σπόρτινγκ), όπου δεν έγινε τίποτα φοβερό. Και οι δύο όμως αυτές συναυλίες, αν και καταπληκτικές, ήταν αναλογικά «μικρής εμβέλειας».
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΤΡΙΔΗΣ: Μου έκανε εντύπωση τότε σε κάποια από αυτές τις συναυλίες, δεν θυμάμαι ποια, η αντίδραση του κόσμου ακόμα και στα encore, όπου, στην αρχή δεν ήξεραν αν ξαναβγαίνουν οι καλλιτέχνες.
ΜΑΝΩΛΗΣ ΚΙΛΙΣΜΑΝΗΣ: Για μένα τομή ήταν εκείνο το τριήμερο στο Σπόρτινγκ με Birthday Part, Fall και New Order. Διαφορετικά μεγέθη βέβαια, οπότε, ναι, το διήμερο του Rock In Athens ήταν μια πραγματική τομή, από τη στιγμή που κόσμος άλλαζε τις διακοπές του για να μη το χάσει.
ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΤΖΙΡΙΤΑΣ: Μπορεί να ήταν άνυδρο το πράγμα σε επίπεδο ποσόστωσης και μπορεί να μην είχε ανοίξει ακόμα το Ρόδον, αλλά είχαν αρχίσει να φαίνονται σημάδια μιας καλής επερχόμενης συναυλιακής ζωής.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ: Είναι εντυπωσιακό ότι όλες οι υπο-κοινότητες του ροκ βίωσαν το ίδιο γεγονός ως «τομή», για διαφορετικούς,ίσως, λόγους. Για την ευρεία κοινότητα του νέου ήχου, ήταν πράγματι «τομή» μιας και σε ένα διήμερο γεγονός, βρέθηκε στην Αθήνα μια απολύτως αντιπροσωπευτική μπριγάδα του νέου ήχου. Για την ακόμα μεγαλύτερη κοινότητα των φίλων του ροκ, ήταν ένα διήμερο φεστιβάλ με ορισμένα από τα μεγαλύτερα ονόματα σε παγκόσμιο επίπεδο και με τους Clash, που θεωρούνταν τότε η μεγαλύτερη νέα μπάντα. Όσο για τους λοιπούς, ήταν απλώς το μεγαλύτερο συναυλιακό γεγονός που είχε ζήσει η Ελλάδα. Για την πρώτη ομάδα, για όλους εμάς που λατρεύαμε τον νέο ήχο, ακόμα και σε ένα θέατρο να πραγματοποιούνταν, με την παρουσία 2.000-3.000 ατόμων, θα ήταν και πάλι μια τομή. Από την άλλη, ακόμα κι αν δεν ήταν οι Clash, οι Cure και οι Depeche Mode και ήταν, για παράδειγμα, οι Survivor, οι Genesis και ο Bryan Adams θα ήταν για τους υπόλοιπους ένα κορυφαίο γεγονός.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΤΡΙΔΗΣ: Ήρθε σαν επιστέγασμα των συναυλιών που είχαν προηγηθεί. Σαν να ξεκίνησε ένα όχημα και έκανε όλη αυτή την απίθανη κούρσα τα επόμενα χρόνια, με συναυλίες και χώρους σαν το Ρόδον. Πράγματα αλησμόνητα.
ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ: H μεγάλη τομή ήταν επίσης ότι καταλάβαμε ότι τα μεγάλα γκρουπ είναι και μεγάλα στη σκηνή. Ο κόσμος κατάλαβε γιατί κάποια συγκροτήματα γίνονται μεγάλα και κάποια δεν γίνονται.
Το Κοινό του Rock In Athens
Ή αλλιώς, όλοι οι καλοί χωράνε (;).
ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ: Ο κόσμος ήταν σίγουρα λίγο απ’ όλα. Πολλοί πήγαν από περιέργεια, κάποιοι πήγαν για τη φάση: ωραίοι, άσχημοι, πλούσιοι, φτωχοί, ιδιόρρυθμοι, παράταιροι, ταιριαστοί, όλοι ήταν εκεί γιατί δεν είχε ξαναγίνει κάτι τέτοιο.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΗΝΑΣ: Ροκάδες, έφηβοι πάνκηδες (καλή ώρα), αριστεροί πανεπιστημιακοί (η αδελφή μου, μαζί πήγαμε), οπαδοί μάλλον της ποπ, απροσδιόριστοι…
ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΤΖΙΡΙΤΑΣ: ...πανκιά, κιουράδες, νιουγουεϊβάδες, αρκετοί νεορομαντικοί, πολλά φρίκουλα, σχεδόν καθόλου μεταλλάδες, νέρντουλες που καταλάβαινες ότι είχαν ακούσει καντάρια μουσική (ειδική κατηγορία δαύτοι).
ΝΙΚΟΣ ΜΠΟΖΙΝΑΚΗΣ: Ήταν η χαρά του άσχετου που θεωρούσε τον εαυτό του μουσικόφιλο, κάθε καρυδιάς καρύδι… Σύμπασα η «ροκ κοινότητα» είχε έρθει για να δει τα «νέα» μεγάλα ονόματα της ροκ μουσικής.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ: Από τους παλιοροκάδες που άκουγαν Cream και Barclay James Harvest, μέχρι τα ξυρισμένα κεφάλια και τα λοφία. Από τα καυτά σορτσάκια των κοριτσιών μέχρι τα τζιν μπουφανάκια των μεταλλάδων. Όσοι ήρθαν απλώς συνοδεύοντας κάποιον άλλον, όσοι δεν μπορούσαν να έρθουν μόνοι τους. Όσοι δεν είχαν πολυκαταλάβει που είχαν έρθει. Όλοι παρόντες ή για την ακρίβεια, ικανές ποσότητες από κάθε «καταγεγραμμένη» φυλή ήταν εκεί.
ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΤΖΙΡΙΤΑΣ: Για τους βαζιβουζούκους (της κάθε φυλής), η αρένα ήταν το μοναδικό σημείο όπου θα μπορούσαν να υπάρχουν. Εκεί, σαφώς και έβλεπες μόνο μεταξύ 16-25, ενώ στις εξέδρες έπαιζαν και πολύ μεγαλύτερες ηλικίες (με μεγαλύτερη την ποσόστωση των γυναικών). Κι εκεί ήταν, κυρίως, οι έχοντες περιέργεια για τα τεκταινόμενα. Άνθρωποι που ναι μεν είχαν δισκοθήκες, αλλά δεν ήταν και τρελαμένοι.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΗΝΑΣ: Το vibe, ειδικά τη δεύτερη μέρα, ήταν ενθουσιώδες.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ: Περιλάμβανε ανυπομονησία και ένταση, αρκετή ποζεριά από ορισμένους αλλά και μια διάχυτη αίσθηση «ελευθερίας». Σε πολύ λίγους, απ΄ ότι κατάλαβα εκ των υστέρων, μιλώντας για παράδειγμα με τύπους σαν τον Ταξιάρχη Λιάσκα, υπήρχε και μια αίσθηση δικαίωσης, γιατί αυτός και ορισμένοι άλλοι γνώριζαν από πριν το πόσο σημαντικό ήταν αυτό που θα βλέπαμε. Όχι τόσο με όρους εμπορικούς ή ιδεολογικοπολιτικούς (για τους Clash), αλλά με όρους καθαρά μουσικούς.
ΜΑΝΩΛΗΣ ΚΙΛΙΣΜΑΝΗΣ: Η δική μου αίσθηση ήταν πως όσοι βρισκόμασταν εκεί μέσα, ήμασταν κάτι σαν ένα, μέχρι που είπα σε κάποιον για ένα φοιτητικό συγκρότημα που είχαμε τότε και με κοίταξε με απέχθεια επειδή φόραγα βερμούδα (έκανε τρομερή ζέστη) και μου είπε υποτιμητικά, «Παίζεις εσύ σε συγκρότημα;».
ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΟΥΡΚΟΒΑΣΙΛΗΣ: Στο Rock In Athens, σαραντάρης τότε εγώ, δεν πήγα μαζί με τους εικοσάρηδες σαν οπαδός συγκροτήματος, ούτε ως ειδικός μουσικοκριτικός. Με ενδιέφερε να αποτυπώσω τους νέους της εποχής. Κι έτσι, με μια άδεια από τον Κώστα Καββαθά και τον Αργύρη Ζήλο του περιοδικού Ήχος & Hi-fi, όπου δημοσίευα δοκιμιακά κείμενα, κατάφερα να μπω στο Καλλιμάρμαρο κρατώντας μια φωτογραφική μηχανή, που απαγορευόταν. Το ενδιαφέρον μου επικεντρωνόταν στους νέους οπαδούς. Πώς ντύνονται, πώς μιλάνε, τι μουσική ακούνε, τι πιστεύουν;
Το Rock In Athens στον Τύπο
«Το μέγα γεγονός», «η κακή νεολαία», η κάλυψη του Ποπ & Ροκ, αλλά...και οι γκάφες των εφημερίδων.
ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΤΖΙΡΙΤΑΣ: Ο Τύπος στο σύνολό του στην αρχή το παρουσίασε ως μέγα γεγονός. Μετά χωρίστηκαν και ο φίλα προσκείμενος στο ΠΑΣΟΚ το έδειξε σαν όαση πολιτισμού και ο παραδοσιακός δεξιός ως κίνδυνο διαφθοράς. Μετά τα επεισόδια της πρώτης ημέρας, σχεδόν όλοι μιλούσαν για την «κακή νεολαία».
ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ: Δημοσιότητα είχε, μην ξεχνάμε ότι ήταν δύο υπουργεία πολιτισμού από πίσω, δεν υπήρχε περίπτωση να περάσει απαρατήρητο. Ο Τύπος λειτούργησε λίγο όπως θα λειτουργούσε και τώρα: οι μεν έλεγαν τα μεν και οι δε τα δε.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΤΡΙΔΗΣ: Τότε οι άνθρωποι στις εφημερίδες ήταν μεγαλύτεροι σε ηλικία και δεν μπορούσαν να καταλάβουν στην πραγματικότητα τι συμβαίνει. Μετά, είχε κάλυψη περισσότερο σαν γεγονός κι όχι τόσο για το ότι εκείνη τη στιγμή βλέπαμε τους Clash.
ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ: Δεν υπήρχε εμπειρία και οι άνθρωποι που ήταν στα μέσα δεν ήταν όλοι σχετικοί. Ένα από τα ανέκδοτα της εποχής ήταν μια φωτογραφία που είχε κυκλοφορήσει σε μια εφημερίδα στην οποία είναι οι Stranglers με τον Ραμπίνοβιτς, που ήταν τότε διευθυντής της ελληνικής CBS και η λεζάντα στην εφημερίδα έγραφε: «Οι Stranglers με έναν ηλικιωμένο οπαδό τους».
ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ: Ο επίσημος, αστικός Τύπος, δυστυχώς περιορίστηκε στις δεξιώσεις με τους καλλιτέχνες, τα επεισόδια έξω από το Καλλιμάρμαρο και τη «λάμψη» της υπουργού Μελίνας Μερκούρη, που για ορισμένες εφημερίδες ήταν ασφαλώς πιο σημαντική από τις μπάντες. Τόσα ήξεραν, τόσα έγραφαν οι άνθρωποι.
ΜΑΝΩΛΗΣ ΚΙΛΙΣΜΑΝΗΣ: Τη πρώτη μέρα του φεστιβάλ μοίραζαν διαφημιστικά φυλλάδια της εφημερίδας Βραδυνή, τα οποία έλεγαν πόσο κοντά στους νέους είναι η εφημερίδα και διάφορα τέτοια γραφικά. Παραξενεύτηκα που το διάβασα γιατί η εφημερίδα ήταν άκρως συντηρητική στις απόψεις της. Την επόμενη μέρα, μετά τα επεισόδια, οι τίτλοι της μίλαγαν για ροκάδες που τα σπάνε και τέτοια.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ: Ιστορίες Από Το Ρόδον
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΤΡΙΔΗΣ: Στο ραδιόφωνο έκανα όση περισσότερη προβολή μπορούσα.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ: Ο μουσικός Τύπος της εποχής, δηλαδή το Ποπ & Ροκ κι ο Ήχος, το κάλυψε με επάρκεια, επιστρατεύοντας μάλιστα μεγάλες πένες για το σχετικό ρεπορτάζ. Παρά τη γκρίνια ορισμένων μουσικογραφιάδων για επιμέρους πτυχές του διημέρου, η κάλυψη ήταν ικανοποιητική: ξερολισμός με ολίγη ανάλυση, τίμιο ιδρωμένο ρεπορτάζ με ολίγη παραφιλολογία.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΗΝΑΣ: Θυμάμαι χαρακτηριστικά την κάλυψη από το ιστορικό Ποπ + Ροκ. Πολυσέλιδο αφιέρωμα, τόσο παρασκηνιακά, όσο και αναλυτική κάλυψη-κριτική των δύο ημερών του φεστιβάλ. Για την πρώτη πρέπει να είχε γράψει ο Νίκος Μποζινάκης και για τη δεύτερη ο Νίκος Κοντογούρης. Και οι δύο κριτικές, πάντως, ήταν ενθουσιώδεις αναφορικά με τους Cure και τους Clash.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΟΖΙΝΑΚΗΣ: Για μένα, η «κάλυψη» του φεστιβάλ μόνο δημοσιογραφική δεν ήταν...Με την έννοια πως δεν έβλεπα τον εαυτό μου ως δημοσιογράφο. Ήμουν ένα 22χρονο παιδί που έτσι και αλλιώς θα πήγαινα στη συναυλία. Πήγα τσάμπα και θα έγραφα για αυτά που θα άκουγα/έβλεπα/ζούσα.
«[...] O κόσμος την πρώτη ημέρα ήταν λιγότερος από ό,τι αναμενόταν για να γίνει περισσότερος αργότερα με την είσοδο των τζαμπατζήδων που έδωσαν μάχη σώμα με σώμα με την αστυνομία για να μπουν (λυπηρά τα γεγονότα που διεξήχθησαν έξω από το στάδιο. Αίμα, φωτιές, ξυλοδαρμοί, πυροβολισμοί, τραυματισμοί ήταν τα αποτελέσματα. Αιτίες: το φαινομενικά ακριβό εισιτήριο, η στάση του "είμαστε ροκάδες", η αδιαλλαξία των διοργανωτών, ο ζήλος των αστυνομικών. Και πάλι ο κίτρινος Τύπος έδρασε την άλλη μέρα με επικεφαλής εφημερίδες όπως το "Έθνος" που ξαφνικά το είδαν τηρητές της παραδόσεως και του πολιτισμού μας. Πάντως γεγονός είναι ότι τέτοια επεισόδια βλάπτουν μόνο και μόνο το ροκ).
[...] Ίσως υπερεκτιμώ την εμφάνιση των Depeche Mode γιατί τα προηγούμενα ονόματα απότυχαν. Γνήσιο, νεανικό γκρουπ, με ευπρόσωπο ήχο, απέδειξαν την ανοδική πορεία τους.
[...] Η υποδοχή του Boy George γύρω στις 12.00 η ώρα κάθε άλλο παρά θερμή ήταν. Κέρματα, μπουκάλια με νερό εκσφενδονίστηκαν, βρισιές ανταλλάχτηκαν και μάλιστα αρκετά αισχρές.
Θέλουμε να κάνουμε εδώ μερικές διευκρινήσεις. Δεν συμπαθούμε ούτε εμείς τον Boy George, αυτόν τον έξυπνο παλιάτσο με τα κιμόνο και τα κομμένα ξεχαρβαλωμένα μαλλιά. Όμως από την άλλη αμφισβητούμε το κίνητρο αυτών που έριξαν όλα αυτά τα αντικείμενα. Γιατί κύρια αιτία ήταν ότι ο Boy George ήταν "κουνιστός", "αδερφή" και έτσι παρουσιαζόταν πάνω στη σκηνή. Αυτό είναι ρατσισμός, φασισμός. Λυπάμαι πολύ για το ροκ κοινό που έβγαλε τα σεξουαλικά του απωθημένα.»
-αποσπάσματα από την ανταπόκριση του Νίκου Μποζινάκη για την 1η ημέρα του Rock In Athens για το Ποπ & Ροκ, τεύχος 90, Αύγουστος ‘85
Οι Εμφανίσεις του Rock In Athens
Από το λάθος των Stranglers στο “Golden Brown” μέχρι τα «καφριλίκια» στους Culture Club κι από το εντυπωσιακό live των πιτσιρικάδων Depeche Mode μέχρι την επέλαση των Clash, οι εμφανίσεις του διημέρου, πέρασαν αυτόματα στον θρύλο. Ή και όχι για όλους...
ΝΙΚΟΣ ΜΠΟΖΙΝΑΚΗΣ: Μόνο προετοιμασμένοι δεν ήμασταν για τις συνθήκες που θα αντιμετωπίζαμε…
ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΤΖΙΡΙΤΑΣ: Το μεγάλο πρόβλημα μέσα στο χώρο ήταν η παντελής έλλειψη υποδομών για κάτι τέτοιο. Αρνήθηκα να πάω τουαλέτα από αυτά που άκουγα από τους επισκέπτες των ελάχιστων wc, δεν πήγα σε καμιά σειρά για το οτιδήποτε -αν και ήμουν στα όρια της ολοκληρωτικής αποτυχίας σε επίπεδο προετοιμασίας σχετικά με το τι χρειάζεται να έχει κάποιος σε ένα φεστιβάλ κάτω από συνεχή ήλιο. Δεν είχα καπέλο (δεν υπήρχε περίπτωση να χαλάσει το μαλλί), πλαστικά μπουκάλια νερό εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν με την άνεση τη σημερινή, δεν ήταν κάτι το απλούστατο, γι αυτό και πηγαίναμε στις πρώτες σειρές και μας κατάβρεχαν για να μην πάθουμε αφυδάτωση.
.JPG)
ΝΙΚΟΣ ΜΠΟΖΙΝΑΚΗΣ: Οι Telephone ήταν το παλαιό (ροκ) που είχε ανέβει στο (λάθος) βαγόνι του νέου ροκ.
ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ: Οι Stranglers μου ήταν αδιάφοροι και τότε και τώρα.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΟΖΙΝΑΚΗΣ: Ήταν value for money....Αρκεί να μην έχεις ιδιαίτερες απαιτησεις και να μη «μασάς» με κλισέ.
ΜΑΝΩΛΗΣ ΚΙΛΙΣΜΑΝΗΣ: Από τους Stranglers κρατάω το τραγικό λάθος του Cornwell στο σόλο του “Golden Brown” (κάτι που ο Jean Jacques δε θα ξεχάσει ποτέ). Είχα βγάλει εισιτήριο για τον φίλο μου τον Δημήτρη που θα ερχόταν από τη Νέα Υόρκη για να τους δούμε μαζί -λάτρευε το “Golden Brown” και τα πήρε κι αυτός μ εκείνο το λάθος.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΟΖΙΝΑΚΗΣ: Talk Talk, μέσα στο κατακαλόκαιρο, στο σταυροδρόμι μεταξύ ποπ και άβαν γκαρντ, με τον ήλιο ντάλα...Ποιος δίνει σημασία;
ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΤΖΙΡΙΤΑΣ: Είχα μόνο ένα πακέτο με μπισκότα στην κωλότσεπη τα οποία έγιναν κομμάτια και απλά έτρωγα τα ψίχουλα την ώρα που έπαιζε η Nina Hagen γιατί είχα αρχίσει να λιμοκτονώ, μιας και είχα φάει μόνο μισό σάντουιτς σε τράκα από ελαφρώς πιο προνοητικό από εμένα φίλο.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΟΖΙΝΑΚΗΣ: Η Nina Hagen ήταν ένα μπουρλέσκ θέαμα επιπέδου Αννίτα Πάνια.
ΜΑΝΩΛΗΣ ΚΙΛΙΣΜΑΝΗΣ: Ακούστηκαν γιούχα όταν ο Σγόντζος προανήγγειλε τους Depeche Mode, τα οποία μετατράπηκαν σε υστερία όταν ο Gahan άρχισε να στροβιλίζεται με τη πειρατική του μπέρτα στο “Something To Do”.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΟΖΙΝΑΚΗΣ: Ήταν η κορυφαία εμφάνιση του διήμερου, αποσαφήνισαν τι σημαίνει να είσαι ένα Μεγάλο ΠΟΠ συγκρότημα με ΡΟΚ ήχο και attitude.
ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ: Οι Depeche Mode τότε ήταν 3-4 χρόνια συγκρότημα, δεν είχαν κάνει ακόμα το μεγάλο μπαμ, ήταν η στιγμή που άρχιζαν να γίνονται πολύ γνωστοί. Η σκηνική τους παρουσία ήταν εντυπωσιακή. Ήμουν μαζί τους όλες τις μέρες, πήγαμε και μια εκδρομή στην Ύδρα με τον Πετρίδη και τον Ζουγρή και κάτσαμε μια μέρα εκεί. Αυτός που ήταν ο πιο απόμακρος απ’ όλους ήταν ο Martin Gore, εγώ γνωρίστηκα πολύ καλά με τον Alan Wilder. Ήμασταν κοντά στην ηλικία και είχαμε να μιλήσουμε για πολλά πράγματα. Θαύμαζαν τον Daniel Miller της Mute και πίστευαν ότι ό,τι είχαν καταφέρει ήταν εξαιτίας αυτού του άγιου ανθρώπου. Ήταν πολύ καθημερινοί και χαρούμενοι.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΤΡΙΔΗΣ: Ήταν ενθουσιασμένοι από την εμφάνισή τους εδώ. Αυτή η εμφάνιση προκάλεσε ίσως αυτή την υστερία στην Ελλάδα μαζί τους. Είχαμε μετά και στην Ύδρα και είχαν ξετρελαθεί. Ήταν μικρά παιδιά ακόμα, στο ξεκίνημά τους, ήταν πολύ απλοί. Φαντάσου τους πήγαμε εκεί και δεν τους ήξερε κανείς, πήγαμε με το πλοίο της γραμμής.
ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ: Τα επόμενα χρόνια, τους είδα και τους συνάντησα πολλές φορές και η σκηνική παρουσία που είχαν στην Αθήνα ήταν το τίποτα μπροστά σε αυτά τα show που έκαναν έξω. Αν τους είχαμε δει έτσι και στο Καλλιμάρμαρο, θα ήταν πολύ μεγαλύτερη η απήχησή τους στην Ελλάδα πιστεύω.
.JPG)
ΝΙΚΟΣ ΜΠΟΖΙΝΑΚΗΣ: Η εμφάνιση των Culture Club ήταν η πιο γενναία απέναντι στις ροκ κοινοτοπίες και τη γενική ασχετοσύνη/ημιμάθεια.
ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΤΖΙΡΙΤΑΣ: Το όλο λυπηρό φαινόμενο ήταν αποτέλεσμα της συναυλιακής μας παιδείας αλλά και απότοκο της διαμάχης των 70s ανάμεσα σε οπαδούς της mainstream μουσικής και των οπαδών του rock γενικότερα.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΗΝΑΣ: Σεξιστικά καφριλίκια...Μην ξεχνάς ότι μιλάμε για μια εποχή που ακόμα και με το να φοράς, όχι τίποτα ακραίο, ένα απλό σκουλαρίκι, ήσουν δαχτυλοδειχτούμενος. Είχε βελτιωθεί κάπως η κατάσταση σε σχέση με τη «μαυρίλα» του ’70, αλλά και πάλι...
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΤΡΙΔΗΣ: Ένα μέρος του κοινού έκανε επίδειξη ανδρισμού. Την άλλη μέρα εγώ με τον Γιώργο Μακράκη είχαμε πάρει τον Boy George σε μια μικρή κρουαζιέρα με ένα μικρό σκάφος και προσπαθούσαμε να του πούμε, μη στεναχωριέσαι, δεν είναι έτσι…
ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΤΖΙΡΙΤΑΣ: Δεν ήμουν από αυτούς που πέταξαν, δεν ένιωθα δα και καμία αποστροφή για αυτούς, αλλά ντρέπομαι που δεν είχα το θάρρος να φωνάξω ενάντια σε αυτό. Είμαι σίγουρος ότι αν είχε αρχίσει ένας να κράζει τους κωλοπαιδαράδες, θα είχε ακολουθήσει και άλλος κόσμος.
ΜΑΝΩΛΗΣ ΚΙΛΙΣΜΑΝΗΣ: Έπεσε το ρεύμα στο ξεκίνημα της εμφάνισης των Cure.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ: Ήξερα λίγα πράγματα για τη μπάντα, αλλά κάτι μου έλεγε ότι θα είχαν ενδιαφέρον και πράγματι, με όρους «πρωτοεμφανιζόμενου» (στη ζωή μου), οι Cure του 1985 ήταν μια από τις ωραιότερες μπάντες που είδα ποτέ.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΗΝΑΣ: Ήταν στην ακμή τους, με ανατριχιαστικές εκτελέσεις στο “A Forest” (τι μπάσο!) και στο “The Hanging Garden”.
ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ: Τη θεωρώ μία από τις καλύτερες συναυλίες που έχω δει στη ζωή μου. Είχα μείνει με το στόμα ανοιχτό, δεν πίστευα αυτό που ένιωθα. Ήταν μια εμπειρία σχεδόν μεταφυσική.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΗΝΑΣ: Και βέβαια, οι Clash.
ΜΑΝΩΛΗΣ ΚΙΛΙΣΜΑΝΗΣ: Κι ας ήταν λειψοί.
ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ: Ενώ για μένα είναι όντως το δεύτερο μεγαλύτερο ροκ συγκρότημα στον κόσμο, εκείνο το βράδυ με απογοήτευσαν εντελώς. Φαντάζομαι πως με τον Mick Jones, δεν θα ήταν έτσι η μπάντα. Δεν μου άρεσε το πως ήταν παιγμένα τα κομμάτια, από την άλλη, δεν ήταν η μπάντα που είχα αγαπήσει, ήταν -1, +2 μέλη. Και η μπάντα είναι μπάντα, δεν είναι το ίδιο άμα λείπει ο ένας βασικός, είναι σαν να λείπει από τους Stones o Richards ή ο Jagger.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ: Η είσοδος των Clash ήταν για μένα μια μορφή «Αποκάλυψης».
ΝΙΚΟΣ ΜΠΟΖΙΝΑΚΗΣ: Οι Τιτάνες θεομαχούσαν στα μαρμαρένια αλώνια του σταδίου.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ: Μετά από δύο ημέρες ζέστης, δίψας, σκόνης, ορθοστασίας, αναμονής, δεν ξέρω που βρήκα τη δύναμη να τρέξω από τις κερκίδες που ήμουν αραχτός για να ξαποστάσω λίγο κατά τη διάρκεια του (ατελείωτου) διαλείμματος πριν την είσοδό τους. Ήταν τέτοια η ένταση της στιγμής, ήταν τέτοιο το πάθος της αναμονής, ήταν τέτοια η δύναμη των 18 χρόνων μου, που πέταξα σαν πουλάκι μέχρι το νέφος των πρώτων γραμμών.
ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΤΖΙΡΙΤΑΣ: Έκλαιγα στα πρώτα τρία τραγούδια των Clash από τη συγκίνηση μου, αυτό λέει κάτι θαρρώ.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΗΝΑΣ: O Joe Strummer στα άσπρα με καροτί μαλλί, ο αεικίνητος Paul Simonon, αιώνιος ντεσπεράντο και οι πιτσιρικάδες της μπάντας. Το “London Calling”, το “Guns of Brixton”, το “Janis Jones” και το καινούριο τότε “This Is England”, σε απόσταση αναπνοής. Εμπειρία που σου αλλάζει τη ζωή. Χρόνια αργότερα, σε μια συνέντευξη που μου παραχώρησε ο Strummer στον Rock Fm, του είπα στον αέρα: “If it wasn’t for The Clash, I would be a fucking lawyer” (μτφρ.: «Αν δεν υπήρχαν οι Clash, θα είχα γίνει ένας γαμημένος δικηγόρος») Η εμπειρία των Clash στο Rock In Athens στάθηκε καθοριστική γι’ αυτό.
Τα Παρατράγουδα του Rock In Athens
Το τσουχτερό (για την εποχή) εισιτήριο των 2.000 δραχμών (1.200 για κάθε μέρα ξεχωριστά, 2.000 για το διήμερο, με κάποια εισιτήρια των 500 δραχμών τη δεύτερη μέρα, κατόπιν των αντιδράσεων) οδήγησε σε εντάσεις έξω από το στάδιο. Πολλοί από αυτούς που ήταν μέσα, βέβαια, δεν κατάλαβαν τίποτα και συνέχιζαν να βρίσκονται σε κλίμα γιορτής...
.JPG)
ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ: Τα πράγματα οικονομικά τότε ήταν πιο καλά από ό,τι είναι σήμερα, βέβαια τα δύο χιλιάρικα του εισιτηρίου ήταν πολλά. Ήμουν μέσα στον χώρο από νωρίς (ήμουν μαζί με τους Depeche Mode), έπρεπε κάποια στιγμή να βγω να πάρω το κορίτσι που με περίμενε. Και γίνονται οι φασαρίες και ευτυχώς που είχα το πάσο μαζί μου και γλιτώσαμε το ξύλο. Αυτά βέβαια πάντα γίνονταν και θα γίνονται.
ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΤΖΙΡΙΤΑΣ: Με το που τελείωσαν οι πανελλήνιες που έδωσα τον Ιούνιο, δούλεψα σε ένα μπάρμπα μου στην τοποθέτηση ξύλινων πατωμάτων και έβγαλα καλά φράγκα οπότε το εισιτήριο ήταν κάτι που μπορούσα να προσφέρω στον εαυτό μου χωρίς να σκοτιστώ για τα χρήματα σε σοβαρό βαθμό. Ήμουν και τις δύο ημέρες μέσα, τα επεισόδια της πρώτης ημέρας από την άλλη ήταν κάτι στάνταρ στις συναυλίες εκείνες τις εποχές δεν ήταν κάτι το αναπάντεχο αυτό που συνέβη.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ: Δεν θα το χαρακτήριζα επεισοδιακό, τουλάχιστον γι’ αυτούς που βρίσκονταν μέσα από νωρίς. Ακόμα και τη στιγμή της κορύφωσης των επεισοδίων έξω από το Καλλιμάρμαρο, η εικόνα μέσα ήταν τελείως εορταστική και χαλαρή· σε καμία περίπτωση δεν είχαμε καταστάσεις τύπου Rory Gallagher στη Φιλαδέλφεια. Όσο για τις στιγμές έντασης με τους Culture Club, ήταν τόσο σύντομες και περιορισμένες σε μερικές δεκάδες ανθρώπους που σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να χαρακτηρίσουν το διήμερο. Όπως γράφω και στο βιβλίο, εγώ προσωπικά δεν το πήρα καν χαμπάρι, εκεί πίσω κουρασμένος, εξουθενωμένος και εκστασιασμένος που ήμουν…
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΗΝΑΣ: Η πρώτη μέρα ήταν επεισοδιακή (το ξέρω γιατί συμμετείχα!). Λίγο έλειψε να καεί το άλσος. Δόθηκε όμως κάποια στιγμή εντολή να ανοίξουν οι πύλες και έληξε εκεί.
ΜΑΝΩΛΗΣ ΚΙΛΙΣΜΑΝΗΣ: Όντας μέσα από νωρίς, δεν πήρα χαμπάρι τίποτα εκτός από τις φωτιές στους Stranglers.Προφανώς και έγιναν σκηνικά αλλά δεν ήμουν εκεί για να συντηρήσω τον μύθο.
Rock In Athens, 35 Χρόνια Μετά
Η γεύση που μένει από μια, από κάθε άποψη, “once in a lifetime” εμπειρία.
ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ: Αυτό που μου μένει ακόμα, είναι η πικρή γεύση των Clash. Είναι το μεγάλο μου απωθημένο. Και πήγα με τόση αγωνία και λαχτάρα, αλλά, για μένα, ήταν απογοήτευση.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΤΡΙΔΗΣ: Ήμουν ενθουσιασμένος. Γιατί έβλεπα ότι αυτό το φεστιβάλ, με την ανταπόκριση που είχε, έβαζε τις βάσεις για πολλά σπουδαία πράγματα που ερχόντουσαν.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ: Για μένα ήταν σίγουρα ένα από τα ωραιότερα διήμερα της ζωής μου, ένα ταξίδι στο όνειρο, κάτι που έμεινε χαραγμένο στη μνήμη μου μέχρι σήμερα και μάλλον δεν θα φύγει από αυτή ποτέ. Σε λιγότερο από δύο χρόνια από το καλοκαίρι του 1985 είχα στα χέρια μου το δικό μου φανζίν, την Εντροπία, με σκοπό να γράφω πλέον και να μοιράζομαι με φίλους αυτό που άκουγα σε δίσκους κι έβλεπα σε live, αυτά που μάθαινα συζητώντας με μουσικούς και δισκογραφικές, χωρίς την παρέμβαση επαγγελματιών δημοσιογράφων κι εκδοτών. Σήμερα, 35 χρόνια μετά, συνεχίζω να το κάνω με λιγότερη αποτελεσματικότητα αλλά με το ίδιο πάθος. Λίγο είναι αυτό;
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΗΝΑΣ: Το Rock In Athens ήταν ένας σημειωτικός και ηχητικός rock μύθος.
ΜΑΝΩΛΗΣ ΚΙΛΙΣΜΑΝΗΣ: Αξέχαστο -αν είχα εγγόνια θα τους μίλαγα συνέχεια γι αυτό.
Ο Θανάσης Αντωνίου είναι δημοσιογράφος, ιδρυτής κι εκδότης του μουσικού φανζίν Εντροπία. Είναι ένας από τους ειδικούς συνεργάτες του βιβλίου του Γιώργου Τουρκοβασίλη, Rock In Athens ’85- Φωτογραφικές Αποτυπώσεις Ενός Ηχητικού Μύθου.
Ο Μανώλης Κιλισμανής έχει κυκλοφορήσει το πρώτο του βιβλίο με τίτλο Στο Χωριό και συμμετέχει στη συλλογή Πανδημία με ένα διήγημά του (αμφότερα από τις εκδόσεις 24 γράμματα).
Ο Θανάσης Μήνας, όταν δεν διαβάζει βιβλία, βρίσκεται πίσω από το μικρόφωνο του Inner City Blues, Στο Κόκκινο (κάθε Σάββατο και Κυριακή, 20:00-22:00 στους 105,5).
Ο Νίκος Μποζινάκης κάλυψε το Rock In Athens για το Ποπ & Ροκ.
Ο Γιάννης Πετρίδης, το 1985, ήταν στη Virgin. Και τότε και τώρα, μας πηγαίνει ραδιοφωνικά Από τις 4 στις 5.
O Νίκος Πετρουλάκης, επίσης το 1985 δούλευε στη Virgin. Τώρα κάνει Εξομολογήσεις Ενός Βινυλιομανούς, Στο Κόκκινο, κάθε Σάββατο και Κυριακή, 22:00-00:00.
Ο Στυλιανός Τζιρίτας συμμετείχε ως ειδικός συνεργάτης στο βιβλίο Rock In Athens - Φωτογραφικές Αποτυπώσεις Ενός Ηχητικού Μύθου. Κατά τ’ άλλα, κινείται γύρω από και μέσα στον ήχο με κάθε τρόπο. Τον διαβάζετε στο mic.gr, τον ακούτε στη Συχνοτική Συμπεριφορά μαζί με τον Χάρη Συμβουλίδη, Στο Κόκκινο, κάθε Σάββατο και Κυριακή, 16:00-18:00, αλλά και στους ΜΑΣ, ενώ τον βρίσκετε και πίσω από το label A Man Out of a Man.
Ο Γιώργος Τουρκοβασίλης φωτογράφισε το Rock In Athens. Το βιβλίο του, Rock In Athens - Φωτογραφικές Αποτυπώσεις Ενός Ηχητικού Μύθου, κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 2018 από τις εκδόσεις Στο Περιθώριο. Τον ευχαριστούμε για την παραχώρηση του φωτογραφικού υλικού, αλλά και τον Δημήτρη Αργυρόπουλο που έκανε τη διαδικασία πιο εύκολη.
