Ο Vangelis είχε πει κάποτε ότι η μουσική είναι μια μορφή γλώσσας, μια μορφή μνήμης για το κοσμικό σύμπαν, μια μνήμη παρελθόντος και μέλλοντος, πάνω από όλα, όμως, επιστήμη και όχι ψυχαγωγία. Αυτές οι σκέψεις είχαν άμεση αντανάκλαση στο μεγαλειώδες έργο του αυτοδίδακτου πρωτοπόρου μουσικοσυνθέτη από την Αγριά Μαγνησίας, ο οποίος έφυγε από κοντά μας στα 79 του χρόνια, στις 17 Μαΐου 2022, στο Παρίσι.
Από τα 60s και την μεγάλη επιτυχία των The Forminx, τις συμμετοχές σε soundtracks εγχώριων κινηματογραφικών παραγωγών, τις συνεργασίες με μεγάλα ονόματα της εποχής (Γιώργος Θεοδοσιάδης, Γιώργος Ρωμανός, Ricardo Credi, Ζωή Κουρούκλη μεταξύ άλλων), μέχρι τα 70s και τους θρυλικούς Aphrodite’s Child -μπάντα που υπήρξε εκ των σπουδαιότερων της ευρωπαϊκής ψυχεδελικής progressive rock σκηνής- ο Vangelis δεν σταμάτησε ποτέ να εξελίσσει την μουσική του, να διευρύνει συνεχώς τα όρια των καλλιτεχνικών του δυνατοτήτων και να βουτάει όλο και βαθύτερα σε έναν ήχο, ο οποίος ερχόταν με φόρα να σαρώσει το μέλλον, με πρωτοπόρους τον ίδιο και μουσικούς σαν τον Jean Michel Jarre, τον Klaus Schulze ή τον Isao Tomita.
H δεκαετία του ’70 γιγάντωσε το όνομά του ως solo καλλιτέχνη, με μια σειρά σπουδαίων -κλασσικών σήμερα- προσωπικών δίσκων αλλά και πολλές συνεργασίες με καλλιτέχνες όπως, μεταξύ άλλων, ο Jon Anderson των Yes και η Ειρήνη Παππά. Παράλληλα, από τα μέσα της δεκαετίας (και το LP Heaven and Hell του 1975), ο Vangelis άρχισε να προετοιμάζει τον κόσμο για αυτό που ,εν τέλει, θα τον έκανε γνωστό σε κάθε γωνιά της υφηλίου, δηλαδή την σχεδόν αποκλειστική χρήση συνθεσάιζερ στον συμφωνικό του ήχο και την δημιουργία μιας εντελώς ξεχωριστής μουσικής ταυτότητας. Το 1976, με το μυθικό πλέον Albedo 0.39, ο Vangelis Papathanasiou έγινε απλά Vangelis για τον περισσότερο κόσμο και το όνομά του συνώνυμο με τις synth συμφωνικές ραψωδίες του.
Στα 80s όμως, ήταν που ο Vangelis έσπασε οριστικά τα όποια εγχώρια σύνορα τον περιόριζαν και κατέκτησε τον κόσμο, καθώς η μετάβασή του στον χώρο των soundtracks και του κινηματογράφου, υπήρξε εμβληματική, τόσο για τον ίδιο και τη εξέλιξη της μουσικής του, όσο και για τον ίδιο τον κινηματογράφο, τον οποίο ‘’έντυσε’’ με μελωδίες και θέματα τα οποία αποτελούν μέχρι και σήμερα breaking points στην ιστορία του μέσου.
Μην ξεχνώντας την προσωπική του καριέρα, με συνεχείς πειραματισμούς και συμπράξεις με ελίτ μουσικούς και καλλιτέχνες, ο Vangelis πορεύτηκε στα 90ς με τον ίδιο αέρα. Σαν auteur πλέον, συνεργάστηκε από τη Μαρία Φαραντούρη μέχρι τον Jacques-Yves Cousteau -ο δεύτερος βρήκε τον κατάλληλο ήχο για τα πανέμορφα απόκοσμα ντοκιμαντέρ του- ενώ σταθερά και επιλεκτικά συνεισέφερε και σε ορισμένα από τα πιο εμβληματικά κινηματογραφικά soundtrack της δεκαετίας.
Το Mythodea του 2005 ‘’ντύνει’’ την 2001: Mars Odyssey αποστολή της NASA στον κόκκινο πλανήτη με έναν ήχο – μετεξέλιξη και κατάληξη της πορείας του ιδίου όλα αυτά τα χρόνια, καθώς τα πρώιμα ηλεκτρονικά του στοιχεία και ο synth οργασμός της χρυσής του περιόδου, παντρεύονται με το ambient και την κινηματογραφική μουσική γλώσσα, σε έναν δίσκο-ορόσημο, που σπάει τα όρια του χρόνου και του χώρου και αφουγκράζεται με απόλυτη πληρότητα, το όραμα του μουσικοσυνθέτη. Παράλληλα δεν μένει πίσω στο κινηματογραφικό του έργο, με ορισμένες επιλεκτικές συνεργασίες, ενώ η δεκαετία του 2010 μέχρι και προσφάτως, τον βρίσκει στα ίδια υψηλά standards, με δεκάδες προσωπικά projects, συμμετοχές -πάντα- σε διάφορα soundtracks και συνεργασίες με τη NASA.
Ο Vangelis υπήρξε σκαπανέας ενός ήχου, ο οποίος είχε ένα συγκεκριμένο όραμα -ένα όραμα που ο δημιουργός του ακολούθησε κατά γράμμα, μέχρι το τέλος. Ποτέ ιδιαίτερα διαχυτικός και εξωστρεφής αναφορικά με την προσωπική του ζωή, είχε καταστήσει από την αρχή ξεκάθαρο, ότι η μουσική του ήταν πιο σημαντική από τον ίδιο. Ήταν η επιστήμη του, την οποία, όπως ο κάθε κορυφαίος επιστήμονας, εξυπηρέτησε στο 100% των δυνατοτήτων και του οράματός του. Ο ήχος του, αυτή η μυσταγωγική ηλεκτρονική συμφωνία χώρου, χρόνου και κοσμικής αβύσσου είναι ίσως το πιο ταιριαστό soundtrack για την αποχώρησή του από αυτή τη ζωή. Κάπως έτσι, η περίεργη νοσταλγία που εξέπεμπε το έργο του, για αναμνήσεις που δεν υπήρξαν ποτέ, δεν θα αφήσει την εικόνα του να χαθεί στον χρόνο, σαν ‘’δάκρυα στη βροχή’’, που θα ψιθύριζε και ένας παλιός κινηματογραφικός φίλος…
Ακολουθούν 5 αγαπημένα κινηματογραφικά soundtracks του σπουδαίου μουσικοσυνθέτη, των οποίων αρκετά θέματα και μελωδίες κατάφεραν να ξεπεράσουν το μέσο και να αγγίξουν την pop κουλτούρα, κερδίζοντας το στοίχημα της αθανασίας:
1) Blade Runner (1982)
To 1982 o Ridley Scott είδε το μέλλον και ζήτησε από τον Vangelis να το μελοποιήσει. Όμως, ο μεγάλος μουσικοσυνθέτης πήγε ένα βήμα παραπάνω: δεν γέμισε απλά με τους synth ηλεκτρονικούς του ήχους το φουτουριστικό cyberpunk Los Angeles του 2019, ούτε έντυσε μόνο με τις μελαγχολικές του μελωδίες τους τραγικούς πρωταγωνιστές της νουάρ δυστοπίας του Scott. Άνοιξε απευθείας διάλογο μαζί τους.
Άφησε τους ήχους του να γίνουν ένα με το περιβάλλον και στη συνέχεια να αλληλοεπιδράσουν άμεσα με τις μεγάλες σιωπές, καθώς οι φλόγες έσκιζαν τον κίτρινο ουρανό της, πνιγμένης στο neon και όξινη βροχή, αμερικανικής μεγαλούπολης. Όταν τα μάτια της Rachel έλαμπαν στο ημίφως, η μουσική του Vangelis ήταν εκεί, σαν ένας ηλεκτρονικός Chet Baker, για να ζωγραφίσει τη θλιμμένη αγωνία της ύπαρξης στο - φαινομενικά - ανέκφραστο πρόσωπό της. Μια βόλτα στους πολυσύχναστους δρόμους της πόλης ήταν και ένα χωνευτήρι ήχων, οι οποίοι αναδείκνυαν την πολύ-πολιτισμική ταυτότητά της. Η μοναδική στιγμή της πλήρους αποδοχής της θνητότητας, ένα σημείο τομής όπου έκπληξη, χαρά, τραγωδία, τρόμος και ευγνωμοσύνη γίνονται ένα, δεν θα είχε τον ίδιο αντίκτυπο αν έλειπε η ηχητική ραψωδία του Παπαθανασίου να της δώσει λίγη ακόμα… ζωή.
Το όραμα του Ridley Scott θα ήταν λειψό χωρίς την μουσική του Vangelis, καθώς ο δεύτερος είδε τον ήχο του μέλλοντος, όπως και ο Scott είδε το μέλλον της ανθρωπότητας στο Blade Runner -την κατά πολλούς σπουδαιότερη ταινία επιστημονικής φαντασίας που γυρίστηκε ποτέ. Και ο Vangelis φρόντισε να παραδώσει ένα soundtrack το οποίο μπορεί άνετα να φιγουράρει και στην κορυφή μιας άτυπης λίστας των σπουδαιότερων soundtracks όλων των εποχών. Η τέλεια σύμπραξη, το απόλυτο αποτέλεσμα.
2) Chariots of Fire (1981)
Το Oscar Καλύτερης Μουσικής του 1981, για το -κάπως συμβατικό και γερασμένο σήμερα- αθλητικό δράμα του Hugh Hudson -το οποίο κατέκτησε και Oscar Καλύτερης Ταινίας και Σεναρίου -μεταξύ άλλων- έκανε σαφές ότι οι ηλεκτρονικές μελωδίες του Vangelis θα ήταν ο ήχος του μέλλοντος και για την κινηματογραφική βιομηχανία των 80s. Ήταν άλλο ένα σημαντικό σκαλοπάτι προς αυτή τη κατεύθυνση, μετά και τον θρίαμβο του μεγάλου Giorgio Moroder με το soundtrack του Midnight Express -ενός soundtrack που επίσης παραλίγο να εμπλακεί ο Παπαθανασίου- τρία χρόνια νωρίτερα.
Στο Chariots of Fire, ο Vangelis ‘’έσπασε’’ το καλούπι που ήθελε ταινίες εποχής να χρησιμοποιούν συμφωνικές ορχήστρες για τις- ελαφρώς παλαιομοδίτικες- μελωδίες και μουσικά ‘’χαλιά’’ τους, καθώς χρησιμοποίησε σε μεγάλο βαθμό συνθεσάιζερ και πιάνο σε δεύτερο χρόνο, για να αποδώσει το βασικό θέμα της ταινίας και ντύσει μουσικά τις εικόνες της. Το αποτέλεσμα έσπασε τα στενά πλαίσια της ίδιας της ταινίας, καθώς και της κινηματογραφικής βιομηχανίας, αφού έγινε από άτυπο σήμα-κατατεθέν των Ολυμπιακών Αγώνων μέχρι… το διασημότερο προεκλογικό μουσικό θέμα του ΠΑΣΟΚ -μαζί με την Carmina Burana, προφανώς- και αγκαλιάστηκε πλήρως από την pop κουλτούρα, μιας και πρωταγωνίστησε και εξακολουθεί να πρωταγωνιστεί σε πληθώρα τηλεοπτικών σόου, σειρών, ταινιών και διαφημίσεων.
3) 1492: A Conquest of Paradise (1992)
Η δεύτερη φορά που ο Ridley Scott συνάντησε τον Vangelis, βρήκε τον συνθέτη σε μεγάλα δημιουργικά κέφια, δυστυχώς όμως τον Scott έτοιμο να εισέρθει στην επόμενη φάση της καριέρας του, η οποία επ' ουδενί δεν ήταν ισάξια σε καλλιτεχνικό επίπεδο με την αρχική. Το 1492: A Conquest of Paradise ήταν μια μεγαλοπρεπής, εντυπωσιακή ταινία εποχής για την ανακάλυψη της Αμερικής από τον Χριστόφορο Κολόμβο, με πελώριο budget, εντυπωσιακό cast (Gérard Depardieu, Sigourney Weaver, Frank Langella) και την -πάντα- δυναμική σκηνοθετική ματιά του Ridley Scott παρούσα σε κάθε πλάνο. Δυστυχώς όμως, ένα αδύναμο σενάριο γεμάτο ιστορικές ανακρίβειες, μια μέτρια δραματουργία και ένα τελικό αποτέλεσμα, αναμφισβήτητα κατά πολύ κατώτερο συγκριτικά με ταινίες όπως το Aguirre του Herzog -το οποίο και μάταια προσπαθεί να αγγίξει- καταδίκασαν την ταινία ως την πρώτη εκ πολλών μέτριων στιγμών του στα 90ς, -πριν βρει τον καλό του εαυτό με το Gladiator του 2000.
Ο Vangelis, όμως, δεν πτοείται από το παραπάνω δημιουργικό αδιέξοδο του Scott και γράφει το πιο γνωστό του θέμα μέχρι σήμερα -μαζί με εκείνο του Chariots of Fire, το οποίο επίσης έσπασε τα στενά κινηματογραφικά του όρια και έγινε κομμάτι της ευρύτερης pop κουλτούρας, αφού χρησιμοποιήθηκε σε προεκλογικές καμπάνιες ανά τον κόσμο, ύμνους πολιτικών κομμάτων, σε εισόδους αθλητών και ομάδων στους αγωνιστικούς χώρους, μέχρι τηλεοπτικές εκπομπές και διαφημίσεις. Όμως και ολόκληρο το soundtrack του 1492: Conquest of Paradise, με τις αισθαντικές synth αρμονίες του, τα μικρά κιθαριστικά του περάσματα, τα απόκοσμα φωνητικά και τις μελωδίες που μένουν για πάντα στο κεφάλι, αποτελεί ένα έργο που ακούγεται αυτόνομα στο σύνολό του, ικανό μέχρι και σήμερα να μαγέψει και να ταξιδέψει τον ακροατή σε άλλες εποχές και άλλες ηπείρους.
4) The Missing (1982)
O Κώστας Γαβράς συνάντησε και αυτός με τη σειρά του τον Vangelis, σε μια ταινία για την αγωνία του πατέρα για το παιδί του, καθώς ο Jack Lemmon αναζητά στην Χιλή της στρατιωτικής χούντας τον αγνοούμενο δημοσιογράφο γιό του και ξεσκεπάζει τον ρόλο της Αμερικής στο πραξικόπημα του Pinochet, κατακτώντας δίκαια και τον Χρυσό Φοίνικα του Φεστιβάλ των Καννών εκείνης της χρονιάς. Αποτέλεσμα της συνεργασίας τους ήταν ένα από τα πιο όμορφα, μελαγχολικά και προσωπικά themes του Βαγγέλη Παπαθανασίου, σαν να του ζητήθηκε να περιγράψει με λίγες νότες το μελαγχολικό, ζεστό και χαμηλών τόνων βλέμμα του Jack Lemmon στην αγωνιώδη προσπάθειά του να ρίξει φως στην υπόθεση εξαφάνισης του γιού του και να αποδεχθεί αυτό που υποψιάζεται εξαρχής.
Επίσης χρησιμοποιημένο σε πληθώρα διαφημίσεων, το soundtrack της ταινίας δεν κυκλοφόρησε παραδόξως ποτέ, ενώ το main theme της συμπεριλήφθηκε στην συλλογή Themes του 1989 από τον ίδιο τον Παπαθανασίου, καθώς και στο επετειακό album για τα 60 χρόνια του Φεστιβάλ των Καννών.
5) Antarctica (1983)
Στην αστείρευτης ομορφιάς ταινία του Koreyoshi Kurahara, το 1958, παρακολουθούμε την προσπάθεια μιας ομάδας Γιαπωνέζων επιστημόνων και των οδηγών-σκυλιών τους, να επιστρέψουν στην πατρίδα τους από τον Βόρειο Πόλο, εν μέσω πρωτοφανών καιρικών συνθηκών και δυσκολιών.
Τεράστια εμπορική επιτυχία της εποχής και κάτοχος του ιαπωνικού ρεκόρ στο box office μέχρι το 1997 και το Princess Mononoke του Hayao Miyazaki, το Antarctica, πέρα των δυνατών του εικόνων και της συναισθηματικής του δύναμης, έχει να επιδείξει και ένα πλήρως ηλεκτρονικό μινιμαλιστικό soundtrack από τον Vangelis, το οποίο μετουσιώνει πλήρως ηχητικά την άγρια ομορφιά της περιοχής, όπως και την αίσθηση του κρύου και της απομόνωσης με έναν σχεδόν μεταφυσικό τρόπο. Μεγάλη εμπορική επιτυχία της εποχής, ακόμα μεγαλύτερη σε επίπεδο δημοτικότητας όμως, αν αναλογιστεί κανείς ότι μέχρι και σήμερα το Antarctica παραμένει μια από τις αγαπημένες ταινίες των φίλων του ιαπωνικού κινηματογράφου.
