Ο ποιητικός λόγος έχει ήχο...
Όπως είπε και ο Ezra Pound (πριν μπλέξει με τις φασιστικές απόψεις) κάποτε: «Ποιητές, που δεν τους ενδιαφέρει η μουσική, είναι –ή γίνονται– κακοί ποιητές».
Ο ποιητικός λόγος από την εποχή της Ιλιάδας, της Οδύσσειας και των αρχαίων τραγωδιών εμπεριέχει μουσική. Δεν είναι συγκεκριμένη (με την έννοια της παρτιτούρας) για να μπορούμε να ακούσουμε όλοι το ίδιο (πολλοί μάλιστα είναι ανίκανοι να την ακούσουν έτσι κι αλλιώς), όμως υπάρχει μέσα στα σωθικά του κάθε ποιήματος, αλλιώς δεν γίνεται.
Κάθε φορά λοιπόν μου μελοποιείται ένα ποίημα, στην ουσία ακούμε αυτό που άκουσε όταν το διάβασε αυτός που το μελοποιεί. Το ίδιο ποίημα στα χέρια κάποιου άλλου θα δώσει έναν διαφορετικό ήχο, όμως και οι δύο άκουσαν τον ήχο που περιέχει, μελοποιώντας, δηλαδή ερμηνεύοντας αυτό που άκουσαν.
Όπως γράφει ο Rainer Maria Rilke στο περίφημο "Γράμματα σ’ ένα νέο ποιητή": «Ρωτάτε αν είναι καλοί οι στίχοι σας. Ρωτάτε εμέναν. Ρωτήσατε, βέβαια, και άλλους πριν. Τους στέλνετε στα περιοδικά. Τους συγκρίνετε μ’ άλλα ποιήματα, αναστατώνεστε όταν κάποιοι αρχισυντάκτες σας γυρνάνε πίσω τα ποιητικά σας δοκίμια. Από δω και μπρος (μια και μου επιτρέψατε να σας δίνω συμβουλές), σας παρακαλώ να τ’ απαρνηθείτε όλ’ αυτά. Η ματιά σας είναι γυρισμένη προς τα έξω. Αυτό, προπάντων, δεν πρέπει να κάνετε τώρα πιά. Κανένας δε μπορεί να σας συμβουλέψει ή να σας βοηθήσει, κανένας. Ένας μονάχα δρόμος υπάρχει: Βυθιστείτε μέσα στον εαυτό σας, αναζητήστε την αιτία που σας αναγκάζει να γράφετε, δοκιμάστε αν οι ρίζες της φυτρώνουν απ’ τις πιο βαθιές γωνίες της καρδιάς σας. Εξομολογηθείτε στον εαυτό σας: θα πεθαίνατε τάχα, αν σας απαγόρευαν να γράφετε;».
Η ανάγκη του ποιητή να εκφραστεί είναι τόσο έντονη, λέει ο Ρίλκε, που αν του την στερήσουν θα οδηγηθεί στον θάνατο. Κάθε μελοποίηση ενός ποιήματος, νομίζω πως αναζητά αυτή την ακατανίκητη ανάγκη έκφρασης και προσπαθεί να εκμαιεύσει τον ήχο που περιέχει.
Ο ποιητικός λόγος είναι από μόνος του ένα τραγούδι, μια βουτιά εσωστρέφειας (όπως λέει και ο Ρίλκε), ένα σύμπαν που φως και σκοτάδι εναλλάσσονται, μία τέχνη τόσο παλιά όσο κι ο άνθρωπος. Είμαστε τυχεροί που έχουμε τόσο μεγάλη παράδοση στο είδος, από τους αρχαίους λυρικούς ποιητές και τους τραγωδούς ως τους νομπελίστες Σεφέρη και Ελύτη, την γενιά του ’30 αλλά και τους πιο σύγχρονους, χωρίς να παραβλέπουμε τον εξαιρετικό ποιητικό λόγο που υπάρχει στο ρεμπέτικο και το λαϊκό τραγούδι αλλά και στην σύγχρονη τραγουδοποιεία του Θανάση Παπακωνσταντίνου, του Γιάννη Αγγελάκα, του Κωνσταντίνου Βήτα, του Παύλου Παυλίδη, του Θάνου Ανεστόπουλου, της Λένας Πλάτωνος.
Το παρελθόν είναι λίγο πολύ γνωστό: Σπουδαίοι συνθέτες μας καταπιάστηκαν με την ποίηση και μας πρόσφεραν συχνά εξαιρετικά αποτελέσματα. Μελοποιημένη ποίηση που έφτασε να τραγουδηθεί από όλο τον κόσμο, έτσι που ο ποιητικός λόγος άγγιξε ανθρώπους που αλλιώς δεν θα είχαν συναντηθεί μαζί του.
Ο Θεοδωράκης, ο Χατζιδάκις, ο Μαρκόπουλος, ο Ξαρχάκος, ο Μικρούτσικος, ο Ξυδάκης και τόσοι άλλοι αναζητούν τον ήχο της ποίησης του Ρίτσου, του Λειβαδίτη, του Καββαδία, της Σαπφούς, του Γκάτσου, της Πολυδούρη, του Λόρκα, του Λαπαθιώτη, του Σεφέρη, του Διονύση Καψάλη.
Υπάρχει μια διάχυτη άποψη πως η μελοποιημένη ποίηση είναι -για την ελληνική μουσική πραγματικότητα- μια υπόθεση του «έντεχνου τραγουδιού» αλλά αυτό δεν είναι αλήθεια.
Η πιο πρόσφατη περίπτωση είναι αυτή των αδελφών Μιχάλη και Παντελή Καλογεράκη που μελοποιώντας ποιητές γνωρίζουν ευρεία αποδοχή, επαναφέροντας στην επικαιρότητα μια μουσική δράση που φαινόνταν να αφορά στο μουσικό μας παρελθόν. Και δεν είναι οι μόνοι…
Τα τελευταία χρόνια οι νεότερες γενιές μουσικών που δεν έχουν καμία σχέση με το «έντεχνο» επανήλθαν στο θέμα και στράφηκαν και πάλι στους ποιητές και τον ποιητικό λόγο, θέλοντας να πουν τη δική τους εκδοχή και κυρίως να τιμήσουν τον ποιητικό λόγο.
Θα περίμενε κανείς ότι οι νεότερες γενιές θα συναντιόντουσαν με ποιητές της γενιάς τους και όχι με την παλιά φουρνιά. Όμως όχι, κατέφυγαν στον Καβάφη, τον Καρυωτάκη, τον Εμπειρίκο, τον Μίλτο Σαχτούρη ή τον Χριστιανόπουλο.
Ο Έρικ Σάλτσμαν στην "Εισαγωγή στη μουσική του 20ου αιώνα" σημειώνει: «Το νόημα και το νόημα διά του λόγου (verbal) δεν ταυτίζονται με κανένα τρόπο και η μουσική αποκτά χρωματισμό, χαρακτήρα, αντήχηση, και, κατά μία έννοια, και νόημα, με πολλούς τρόπους: μέσα από το κοινωνικό περιβάλλον, την προσωπικότητα του εκτελεστή, την σύνδεση της με την γλώσσα και την ιδέα, τέλος μέσα από την αλληλεπίδραση με τις άλλες τέχνες και τα άλλα μέσα», εν τούτοις πολλοί μουσικοί του σήμερα θέλησαν να αναμετρηθούν με την ποίηση και την μουσική της.
Δεν πρέπει να παραβλέψουμε πως –ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα- η νέα γενιά θέλησε να χρησιμοποιήσει τον ποιητικό λόγο γιατί μπόρεσε σε αυτόν να βρει υψηλό αισθητικό επίπεδο και για να τιμήσει την δημιουργική φαντασία μιας και στις μέρες μας (όπως έλεγε ο Γουίλιαμ Μπλέηκ) και αναφέρει στο "Underground" o Λουίθ Ραθιονέρο: «Οι πέντε αισθήσεις μας έχουν φραχτεί με τέτοιον τρόπο που κινούμαστε σε απραγματοποίητους κόσμους» και σίγουρα η ποίηση (αυτού του επιπέδου) μπορεί να βοηθήσει να ξεφράξουν.
Γι’ αυτό: «Το 1969, μετά τα γεγονότα στο Πάρκο του Λαού, ο μπητ ποιητής Αλλεν Γκίνσμπεργκ έδωσε ένα ρεσιτάλ ποίησης στο Μπέρκλεϋ. Όταν τον ρώτησα γιατί το μισό ρεσιτάλ ήταν ποιήματα του Γουίλιαμ Μπλέηκ, ο Γκίνσμπεργκ μου μίλησε για τον Μπλέηκ, εξηγώντας μου πως ήταν ο πρώτος ποιητής στη γενεαλογία των μπητ. Σύμφωνα με τον Γκίνσμπεργκ: «Οι πόρτες της αντίληψης έχουν κλείσει, οι είσοδοι του συναισθήματος έχουν σφραγιστεί, οι δρόμοι των αισθήσεων έχουν αποκοπεί, οι οδοί της φαντασίας έκλεισαν, τα λιβάδια της συνείδησης γέμισαν βρωμιά».
Η ποίηση όμως, και η σύνδεση της με την μουσική, θα είναι πάντα εδώ για να μας υπενθυμίζουν το μεγαλείο της δημιουργίας, της έμπνευσης και της φαντασίας.
Παντελής και Μιχάλης Καλογεράκης – Προσωπικό
Οι αδελφοί Καλογεράκη μελοποιούν: Φερνάντο Πεσσόα, Ρουμί, Πάμπλο Νερούδα, Μπρεχτ, Μιχάλη Γκανά, Μηνά Δημάκη (Μικρή Άρκτος)
Μεκάνιμαλ – Θόρυβος
Ο Γιάννης Παπαϊωάννου τους ήχους, η Θέκλα Τσελεπή τη φωνή και η Αγγελική Βρεττού τον ποιητικό λόγο (Inner Ear)
Γιώργος Μπότης – Ταξιδεύεις ακόμα
Ένα από τα πολλά εγχειρήματα με αφορμή την ποίηση του Χρίστου Λάσκαρη (Same Difference Music)
Εγγονόπουλος / Πουλικάκος / Socos - Η Ύδρα των πουλιών
Το δύσκολο εγχείρημα να βρεθεί ο ήχος της ποίησης του Εγγονόπουλου (Pazzlemusik)
Epavlis Pavlakis / Χρίστος Λάσκαρης
Κι εδώ η ποίηση του Χρίστου Λάσκαρη είναι η αφορμή (Granny Records)
Socos / Μαρίνος Τζιάρος – Το πρώτο απ’ το δεύτερο και το δεύτερο απ’ το τρίτο… ποίηση Ντίνος Χριστιανόπουλος
Ο Socos καταπιάνεται και πάλι με τον ποιητικό λόγο (Puzzlemusik)
Ψαραντώνης / Χαίνιδες / Mode Plagal – Πέρα απ’ τα σύνορα
Mode Plagal και Χαίνιδες δημιουργούν ένα μουσικό χαρμάνι και δίνουν στον Ψαραντώνη την δυνατότητα να μιλήσει με τα λόγια των: Μπωντλαίρ, Πούσκιν, Λόρκα, Μπόρχες, Ρίλκε (MLK)
Γιώργος Χριστιανάκης – Αρθούρος Ρεμπό
Μια εποχή στην κόλαση (All Together Now)
May Roosevelt – Μουσική σε ποίηση Ντίνου Χριστιανόπουλου (Ιανός)
Χείλια Λουλούδια – Δαιμονολόγιο: 16 ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη
ΝΕΟΝ - Κάθε πραγματικότης, αποκρουστική: Τραγούδια σε ποίηση Κώστα Καρυωτάκη (Inner Ear)
Λένα Πλάτωνος - Καβάφης, 13 τραγούδια (Inner Ear)
Λένα Πλάτωνος – Καρυωτάκης, 13 τραγούδια (Λύρα)
Μουρτζόπουλος / Λάσκαρης - Το ποτάμι (Low Impedance)
Ο Μιχάλης Σιγανίδης και οι Φίλοι του Μίλτου Σαχτούρη (Λύρα)
Κώστας Λειβαδάς - Γραμμένο με κόκκινο
Από Ευριπίδη μέχρι Λαπαθιώτη και από Καριωτάκη μέχρι Αλέξανδρο Σούτσο (ΕΜΙ)
Αδελφοί Κατσιμίχα - Beat Poetry (Μετρονόμος)
Εκτός από τους δίσκους που είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένοι στην ποίηση, υπάρχουν αρκετοί ακόμη που περιλαμβάνουν και μελοποιημένα ποιήματα.
Ενδεικτικά αναφέρω τα: Μανώλης Αγγελάκης – "Εμείς αποστάσαμε" , Λόλεκ - "Αχινός", Θανάσης Παπακωνσταντίνου - "Πρόσκληση σε δείπνο κυανίου", Θάνος Ανεστόπουλος - "Ως το τέλος", Νάνοι - "Five Boxes" και Χρήστος Αλεξόπουλος - "Mean Time", ενώ αξίζει να αναφέρουμε και την εξαιρετική μουσική παράσταση του Γιάννη Αγγελάκα: "Νέκυια", που παρουσίασε στη Στέγη σε συνεργασία με την Όλια Λαζαρίδου και τον Χρήστο Παπαδόπουλο και βασίζεται στον ποιητικό λόγο του Ομήρου και της Οδύσσειας.
