«Μου είπαν, χωρίς παιδιά δεν είσαι άντρας. Τα παιδιά θα είναι η σπονδυλική σου στήλη. Όμως τα παιδιά μού έσπασαν την πλάτη, μού ράγισαν την καρδιά, με ταπείνωσαν».
Ένας πατέρας κατηγορείται. Δίπλα του, στο δικαστήριο, η μητέρα. Απέναντί τους ένα θυμωμένο παιδί, τρόφιμος των φυλακών ανηλίκων. «Γιατί μηνύεις τους γονείς σου, Ζάιν;» ρωτάει ο δικαστής. «Επειδή με γέννησαν».
Αυτό το σεναριακό εύρημα, που σε εκπλήσσει και γραπώνει την προσοχή σου από τις πρώτες στιγμές του Καπερναούμ, είναι το μοναδικό στοιχείο μυθοπλασίας στην ταινία της Ναντίν Λαμπακί (Όταν Θέλουν Οι Γυναίκες, Caramel). Γιατί, όπως λέει η ίδια, όλα όσα ξετυλίγονται στην οθόνη είναι αληθινά. Είναι η δύσκολη αλήθεια των παιδιών του σύγχρονου Λιβάνου και μάλιστα εξωραϊσμένη, αφού «η πραγματικότητα είναι πολύ σκληρότερη από αυτό που βλέπετε στην ταινία».
Για να την απεικονίσει, η Λαμπακί εργάστηκε 4 χρόνια και στηρίχτηκε, μεταξύ άλλων, στις αφηγήσεις των πρωταγωνιστών της, οι οποίοι είναι όλοι ερασιτέχνες ηθοποιοί και έχουν χαραγμένη αυτήν την πραγματικότητα στο δέρμα τους. Στην παραγκούπολη όπου ζουν οι ήρωές της, ο καθένας κάνει ό,τι μπορεί για να επιζήσει, ανεξάρτητα από την ηλικία του. Αν, βέβαια, υποθέσουμε ότι τη γνωρίζει: ο όμορφος, μελαγχολικός Ζάιν δεν έχει καθόλου χαρτιά. Κανείς δεν δήλωσε ποτέ την ύπαρξή του, κανείς δεν θυμάται πότε γεννήθηκε, απλώς όλοι υπολογίζουν ότι είναι γύρω στα 12.
Ασφαλώς, σ' αυτόν τον μακρινό, σκονισμένο κόσμο, όπου το σχολείο είναι πολυτέλεια, το παιχνίδι άγνωστη λέξη και η αθωότητα θυσιασμένη στις ανάγκες της επιβίωσης, η ληξιαρχική πράξη γέννησης ακούγεται σαν αποτυχημένο ανέκδοτο. Όχι όμως για τον Ζάιν, ο οποίος απαιτεί την ταυτότητα που δικαιούται. Γιατί ξέρει ότι χωρίς αυτήν δεν θα μπορέσει να γίνει ο καλός άνθρωπος που θα μπορούσε να γίνει, δεν θα μπορέσει να φύγει από καμία χώρα και καμία φυλακή, δεν θα πάψει ποτέ να είναι μία ακόμα αόρατη ψηφίδα ενός ζοφερού, θολού ψηφιδωτού. Χωρίς αυτήν, τίποτα δεν θα έχει νόημα. Ούτε καν ο ίδιος.
Όμως στην οικογένειά του οι ταυτότητες είναι χαμένες και η αγάπη έχει ξεχαστεί, θαμμένη κάτω από το βάρος της πείνας των παιδιών, που γεννιούνται το ένα πίσω από το άλλο μόνο και μόνο για να μάθουν ότι δεν χωράνε πουθενά. Και όταν θα του κλέψουν το μοναδικό πρόσωπο που έχει σημασία για εκείνον, ο μικρός θα πάρει τη ζωή του στα χέρια του και θα παλέψει με επιμονή να την κάνει λίγο λιγότερη άδικη· για τον εαυτό του και για τους γύρω του. Θα παλέψει, θα μοχθήσει, θα επινοήσει, θα γίνει για λίγο γονιός, θα γνωρίσει την καλοσύνη και την εγκατάλειψη, θα παρανομήσει, θα κρυφτεί, θα αποτύχει, θα οργιστεί, θα πάρει τον νόμο στα χέρια του. Και στο τέλος θα αντιμετωπίσει εκείνους που τον γέννησαν, ζητώντας την τιμωρία τους.
Το Καπερναούμ κοιτάζει τον Λίβανο που μαστίζεται από την ανέχεια και ασφυκτιά, πλέον, από κάθε λογής απελπισμένους πρόσφυγες και μετανάστες, μέσα από τα μάτια των ταλαιπωρημένων παιδιών του. Είναι η «μετάφραση του θυμού τους», όπως λέει η Λιβανέζα σκηνοθέτις. Χαμηλώνει στο ύψος τους, ακολουθεί τα ασταθή μωρουδιακά τους βήματα, αφουγκράζεται την εφηβεία τους –τόσο ίδια, μα και τόσο διαφορετική από την εφηβεία των παιδιών του Δυτικού κόσμου. Τους δίνει φωνή και, ναι, τα δικαιώνει, παρόλο που επιχειρεί να κρατήσει ίσες αποστάσεις, παρόλο που προσφέρει και στους ενηλίκους τον χρόνο να εξηγήσουν το «γιατί». Δεν είναι δύσκολο να διακρίνεις και τα «γιατί» και τα «επειδή», και είναι αδύνατον να μην τα κατανοήσεις. Αλλά σ' αυτήν την αληθινή, επώδυνη ιστορία, οι ενήλικες φωνές ακούγονται υπερβολικά αδύναμες, πολύ λιγότερο σοφές, από καιρό ηττημένες.
Το Καπερναούμ έχει προταθεί για Όσκαρ Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας, ενώ έχει κερδίσει Βραβείο Κριτικής Επιτροπής και Οικουμενικό Βραβείο στο Φεστιβάλ Καννών 2018. Και είναι πολλές οι στιγμές που αυτή η ήσυχη, χαμηλότονη, με ελάχιστες σκηνές δραματικής έξαρσης ταινία σε κλονίζει συθέμελα και σε συγκινεί μέχρι δακρύων.
Μία από αυτές, είναι ο τρόπος με τον οποίον μια μικρούλα Σύρια μετανάστρια περιγράφει τη χώρα των ονείρων της, τη Σουηδία, όπου «έχεις δικό σου δωμάτιο και τα παιδιά πεθαίνουν μόνο από φυσικά αίτια».
Μια άλλη είναι όταν ο Ζάιν, επιτέλους, χαμογελάει.
Λίβανος/Γαλλία/Η.Π.Α. 2018
Σκηνοθεσία: Ναντίν Λαμπακί
Πρωταγωνιστούν: Ζάιν Αλ Ραφέα, Γιορντάνος Σιφερό, Καουσάρ Αλ Χαντάντ, Φαντί Γιουσέφ
Διανομή: Seven Films, Rosebud.21
