Αφορμή για το παρόν άρθρο υπήρξε μια είδηση που έσκασε πρόσφατα. Ο Γιώργος Μουκίδης, συνθέτης ο οποίος έχει υπογράψει περί τα 200 δισκογραφημένα τραγούδια, μήνυσε τον Παντελή Παντελίδη για 100.000€, κατηγορώντας τον ότι ένα τραγούδι από την τελευταία δισκογραφική του δουλειά αποτελεί αντιγραφή ενός παλαιότερου δικού του. Τέτοιες διαμάχες συνέβησαν πολλάκις στον χώρο της διεθνούς δισκογραφίας, είτε κατέληξαν να λυθούν εντός των δικαστικών αιθουσών, είτε εκτός. Σε μερικές από αυτές θα αναδράμουμε παρακάτω, ανιχνεύοντας διαφορές και αιτίες.
Είναι πολλά τα λεφτά, γλυκέ Κύριέ μου: τα Σκαθάρια ως δανειστές και δανειζόμενοι
Μετά τη διάλυσή τους, ο πρώτος από τους Beatles που γνώρισε επιτυχία στα charts ήταν ο GeorgeHarrison. Το τραγούδι “My Sweet Lord” (1970), αποτέλεσμα της προσπάθειάς του να γράψει έναν ύμνο που να βάζει την ινδική και τη χριστιανική θρησκευτική αντίληψη δίπλα-δίπλα, γνώρισε τεράστια επιτυχία και οδήγησε το άλμπουμ AllThingsMustPass σε τεράστιες πωλήσεις. Την επόμενη χρονιά, όμως, η επιτυχία γύρισε μπούμερανγκ για το πρώην Σκαθάρι, αφού η εταιρεία Bright Tunes τον μήνυσε για μουσική λογοκλοπή από ένα τραγούδι του καταλόγου της, το “He’s So Fine” των Chiffons. Η υπόθεση οδηγήθηκε στα δικαστήρια, έγινε η διασημότερη νομική διαμάχη της μουσικής ιστορίας και στοίχισε στον Harrison περισσότερα από 1,5 εκατομμύρια δολλάρια –χώρια την ψυχική οδύνη και τη ζημιά στην υπόληψή του...
Παρότι υπήρξε επικριτικός για την απροσεξία του Harrison, ο JohnLennon βρέθηκε και ο ίδιος υπόλογος για αντιγραφή, αφού οι πρώτοι στίχοι και η μελωδία του “Come Together” ήταν καταφανώς δανεισμένοι από το “You Can’t Catch Me” του ChuckBerry. Ο Lennon επιδίωξε μια εξωδικαστική διευθέτηση της υπόθεσης, η οποία τον οδήγησε σε πολλές περιπέτειες –αλλά αυτά είναι θέματα ενός διαφορετικού άρθρου. Πιο προσεκτικός υπήρξε ο PaulMcCartney: όταν συνέλαβε τη μελωδία του “Yesterday” στον ύπνο του, φοβούμενος ότι ήταν απλά μια μελωδία που είχε ακούσει κάπου, προσπάθησε για μήνες να τσεκάρει την προέλευσή του –εις μάτην. Κανείς δεν πήρε είδηση, τότε τουλάχιστον, ότι υπήρχε πράγματι μια ομοιότητα, κυρίως στιχουργική, με το “Answer Me, My Love” του NatKingCole…
Φυσικά ο επιδραστικότερος κατάλογος τραγουδιών στην ιστορία δεν θα μπορούσε να μην αποτελέσει και πηγή δανεισμών, παρότι ποτέ δεν προέκυψε κάποια δικαστική διαμάχη εξ αυτών. Θυμάστε το “Why Don’t You Get A Job” των Offspring, το οποίο ακουγόταν πολύ στα τέλη της δεκαετία του 1990; Πρόκειται ασφαλώς για ένα τραγούδι με εμφανέστατα δάνεια από το “Ob-La-Di, Ob-La-Da” (ίσως και από το “Cecilia” των Simon & Garfunkel). Αλλά και το “What I Got” των Sublimeομοιάζει πολύ με το “Lady Madonna”, όπως και το “Start!” των Jam αντλεί από το “Taxman”.
Σερφάροντας με ξένη σανίδα: οι BeachBoys, οι LedZeppelin και οι άλλοι
Το πρώτο χιτ σινγκλ των καλιφορνέζων BeachBoys ήταν το “Surfin’ USA” (1963). Αν και ήταν προφανές ότι κυριολεκτικά ολόκληρο το τραγούδι ήταν ταυτόσημο με την επιτυχία “Sweet Little Sixteen” του ChuckBerry, στην αρχική κυκλοφορία ο Brian Wilson εμφανίζεται ως ο μοναδικός δημιουργός του. Ο Berry πάντως δεν έμεινε άπραγος και κατάφερε τελικά και να αναγραφεί το όνομά του στα credits του τραγουδιού, αλλά και να εισπράτει εξ ολοκλήρου τα δικαιώματα από αυτό.
Οι LedZeppelin είναι ένα γκρουπ που κατηγορήθηκε πολλές φορές για αντιγραφή και εμπλέχθηκε σε μπόλικες δικαστικές διαμάχες. Πράγματι, υπάρχουν εμφανέστατα δάνεια στη δισκογραφία τους, κυρίως από παραδοσιακά ή μπλουζ τραγούδια. Το “Whole Lotta Love” λ.χ. έχει παρεμφερείς στίχους με το “You Need Love” του WillieDixon, το “Communication Breakdown” φέρει μια αξιοπρόσκετη ομοιότητα με το “Nervous Breakdown” του EddieCochran, ενώ το κιθαριστικό μέρος του “Moby Dick” είναι ταυτόσημο με το αντίστοιχο του “Watch Your Step” του BobbyParker (από το οποίο άντλησε και ο John Lennon για το “I Feel Fine”). Υπάρχουν κυριολεκτικά δεκάδες αντίστοιχα παραδείγματα, πράγμα που σίγουρα έκανε τους Zeppelin να δουν με συμπάθεια τους PearlJam, όταν οι τελευταίοι δανείστηκαν στοιχεία από το “Going To California” για το δικό τους “Given To Fly”.
Σε άλλα παραδείγματα, το “Cigarettes And Alcohol” των Oasis περιέχει το ριφ του “Bang A Gong (Get It On)” των T. Rex, η ομοιότητα του “Creep” των Radiohead με το “The Air I Breathe” των Hollies δεν μπορεί να αγνοηθεί, ενώ το “Viva La Vida” των Coldplay δημιούργησε μια σπάνια τριπλή καραμπόλα, καθώς υπήρξαν δύο επίσημοι διεκδικητές της «αυθεντικής» ιδέας: ο JoeSatriani με το “If I Could Fly”, αλλά και ο CatStevens (Yusuf Islam πλέον) με το “Foreigner’s Suite”.
Οι ξένοι μάς κλέβουν τις δουλειές: μερικές εγχώριες υποθέσεις
Στα καθ’ ημάς τώρα, οι μουσικές κόντρες που οδηγήθηκαν στα δικαστήρια είχαν τις περισσότερες φορές να κάνουν με διαφορετικά ζητήματα κι έτσι το θέμα συνήθως εξαντλείται σε συζητήσεις που γίνονται σε «πηγαδάκια» και διαδικτυακά φόρουμ. Ο Διονύσης Σαββόπουλος κατηγορήθηκε κάποτε ότι αντέγραψε τη “Συννεφούλα” από το soundtrack μιας ιταλικής ταινίας, αλλά ο ίδιος φρόντισε να ξεκαθαρίσει ότι μάλλον το αντίθετο είχε συμβεί, αφού το εν λόγω φιλμ (IlCorsaroNero) προβλήθηκε αρκετά χρόνια μετά την έκδοση του τραγουδιού του. Φαίνεται πως το θέμα εξακολουθεί να τον τσιγκλάει, πάντως, αφού στις φετινές εμφανίσεις του στην Ακτή Πειραιώς αναφέρθηκε στην υπόθεση, προβάλλοντας κι ένα σύντομο απόσπασμα της ταινίας.
Από εκεί και πέρα μπορούμε να αναφερθούμε στο περίφημο “Δίχτυ” (Ξαρχάκος/Γκάτσος), το οποίο προφανώς αποτελεί μια ανάπλαση του “Το Μονοπάτι” (Μουζάκης & Γιαννακόπουλος/Σακελλάριος & Γιαννακόπουλος), αλλά και στην προφανή «παραλληλία» ανάμεσα στο “Φιλαράκι” της Σοφίας Βόσσου και στις “Κακές Συνήθειες” του Μίλτου Πασχαλίδη, για να φτάσουμε και στη διένεξη που αναφέρθηκε στην εισαγωγή, με αφορμή τα τραγούδια “Χωρίς Φτερά” της Κωνσταντίνας και “Τέτοια Αγάπη Δεν Αξίζω” του Παντελίδη. Η εγχώρια ιστορία πήρε μία ακόμα διεθνή τροπή σχετικά πρόσφατα, όταν κάποιες φράσεις του “Video Games” της LanaDelRey θεωρήθηκαν αντιγραφή του “Δρόμοι Που Αγάπησα” του Γιώργου Σταυριανού, που πρωτοερμήνευσε η Ελένη Βιτάλη.
Κρυπτομνησία, φόροι τιμής και συμπτώσεις: μερικές εξηγήσεις για το φαινόμενο «μουσική λογοκλοπή»
Γίνεται σαφές μέσω της παραπάνω σποραδικής αναφοράς σε περιπτώσεις μουσικής λογοκλοπής ότι δεν είναι όλες οι περιπτώσεις ίδιες. Πολλές από αυτές οφείλονται στο φαινόμενο της «κρυπτομνησίας», κατά το οποίο βιωμένες εμπειρίες που έχει ξεχάσει κάποιος, μπορεί να επανέλθουν και να τις θεωρήσει νέες. Με βάση αυτό το σκεπτικό, ο George Harrison καταδικάστηκε για «υποσυνείδητη λογοκλππή» («subconscious plagiarism» ο αγγλικός όρος). Πιθανότατα δηλαδή το πρώην Σκαθάρι είχε ακούσει το τραγούδι των Chiffons κάποτε, το ξέχασε κατόπιν αλλά, γράφοντας το δικό του, ήρθε στο νου του η μουσική, θεωρώντας ότι τη δημιούργησε ο ίδιος.
Σε άλλες περιπτώσεις, βέβαια, υπάρχει εκούσια δράση. Ο Brian Wilson λ.χ. δανείστηκε απολύτως συνειδητά (κατά δική του ομολογία) τη μελωδία του Chuck Berry, χωρίς όμως να μπει στον κόπο να προσθέσει το όνομά του στους συντελεστές. Όπως και πολλά δάνεια των Zeppelin, του Bob Dylan και του Σαββόπουλου από τη μουσική παράδοση των πατρίδων τους θα έπρεπε να έχουν αναγνωριστούν στα credits των δίσκων τους. Άλλες φορές πάλι η συνειδητή δανειοληψία γίνεται με μια διάθεση απονομής φόρου τιμής στο αυθεντικό δημιούργημα και με αμοιβαία κατανόηση (εδώ μάλλον εμπίπτει η περίπτωση “Start!”-“Taxman” π.χ.).
Υπάρχει πάντως κι ένας παράγοντας που δεν γίνεται πολλές φορές κατανοητός από όλους. Η λαϊκή μουσική (στον χώρο της οποίας αναφερόμαστε τόση ώρα) στηρίζεται στο σύνολό της σε σύντομες και απλές μουσικές φόρμες, πράγμα που κάνει ολοένα και πιο πιθανό (με την αύξηση της παραγωγής καθημερινά) να συμπίπτουν αρμονικές ακολουθίες, μελωδίες, ακόμα και στίχοι ανάμεσα σε διαφορετικά τραγούδια. Ένα καλό παράδειγμα για το πόσα διαφορετικά τραγούδια μπορούν να γραφτούν πάνω σε συγκεκριμένες αρμονικές ακολουθίες θα βρείτε κάνοντας κλικ εδώ. Όσο κι αν θα ήταν κολακευτικό, ας πούμε, να υπήρχε πράγματι το τραγούδι της Βιτάλη στα ακούσματα της Del Rey, το πιθανότερο είναι ότι απλά έτυχε οι δύο αυτές ιδιαίτερα απλές μελωδίες (βασισμένες σε μόλις δύο ακόρντα) να συμπέσουν. Τα ίδια (θα μπορούσαν να) ισχύουν και για τη “Συννεφούλα”.
«Το ταλέντο δανείζεται, η ιδιοφυΐα αντιγράφει» είπε κάποτε κάποιος, θέλοντας να δείξει ότι ο αυθεντικός δημιουργός δεν είναι απαραίτητo να «πρωτοτυπεί», αλλά να καταφέρνει να παρουσιάσει κάτι παλιό υπό νέα μορφή και οπτική. Αυτή η ανακαίνιση, αυτός ο διάλογος με τη μουσική παράδοση (ανώνυμη και επώνυμη) είναι αναγκαία και αναπόφευκτη. Θα πρέπει λοιπόν κάποια στιγμή να προβλεφθεί από το νομικό πλαίσιο μια συνθήκη που θα επιτρέπει να λύνονται όσες διαφορές προκύπτουν, χωρίς να καταργηθούν τα πνευματικά δικαιώματα, τα οποία αποτελούν απαραίτητη πηγή εσόδων για πολλούς δημιουργούς. Γιατί, εδώ που τα λέμε, όλες αυτές οι διαμάχες περί της ιδιοκτησίας μιας απλής μελωδικής γραμμής ή ενός ρεφραίν –για όποιον αντιλαμβάνεται τις έννοιες και τα μεγέθη– μοιάζουν επιεικώς αστείες. Εκτός αν βάλει κανείς στην εξίσωση και τα χρηματικά ποσά που διακυβεύονται κάθε φορά...
